Vragen over de overgang van proletariër naar democraat

Vrij om de wereld te veranderen

Sjarrel Massop

De problemen in de wereld - economie, ecologie, democratie - nemen ernstige vormen aan; de noodzaak om samenlevingen te veranderen is urgent. Veranderen is echter voor mensen die 'veel' hebben - bezit, kennis, vrijheid en macht - een bedreiging voor hun privileges. Mensen die leven in bestaansonzekerheid of er naartoe onderweg zijn, voelen zich in het algemeen onmachtig om die privileges ongedaan te maken. Hun subjectiviteit staat tegenover de objectieve noodzaak de problemen aan te pakken. (489-2) De beslissende vraag voor de samenleving is HOE bereiken we het moment de bedreigingen over boord te zetten en de veranderingen ter hand te nemen?

boek vrij om de wereld te veranderen
democraten aller landen verenigt u

Hanna Ahrendt

Lyndsey Stonebridge heeft recent een boeiende analyse geschreven over de worsteling van Hannah Arendt met het politieke probleem van de opkomst van totalitaire regimes.(1) De vraag naar 'hoe' richtte zich ook op de vraag 'wat', waarvan voor Hannah Ahrend het totalitaire resultaat anders liep dan zij had verwacht. In plaats van dat mensen het initiatief namen om de 'menselijkheid' te redden, sloten velen zich aan bij banale machtswellustelingen die met hun macht op niets anders uit waren dan de bestaande problemen onmenselijk te versterken.

Op de achterkant van Stonebridges boek staat: Het denken van Arendt over migratie en racisme valt niet los te zien van haar persoonlijke ervaringen als staatloos persoon en slachtoffer van antisemitisme. Waar andere filosofen zich terugtrokken uit de wereld om te denken, baande Arendt zich juist een weg terug naar de echte wereld door na te denken. Vrij om de wereld te veranderen, laat zien dat haar werk actueler is dan ooit.

Door mensen zelf

Met een tiental vragen behandelt Hannah Ahrendt wat ze over veranderen dacht:

Het boek geeft een goed inzicht in deze vragen en is dan ook meer dan de moeite waard. Er speelde echter een vraagstuk dat niet uit de verf kwam. Het gaat om de segregatie van de zwarte mensen gedurende de jaren vijftig en zestig waarvan Ahrendt zowel het probleem als de oplossing besprak (vraag 5). Haar remedie was dat de wet uitgevoerd moest worden. Hier de Amerikaanse grondwet, waarin segregatie verboden is. Toepassing van de wet is echter geen enkele garantie dat er geen problemen zijn. Duurzame politieke macht wordt, zoals de Founding Fathers beseften, niet verwezenlijkt door machtsuitingen en geweld, maar berust bij de macht die wordt gecreëerd door en tussen mensen en hun verenigingen.
Met andere woorden, om veranderingen teweeg te brengen, gaat het er niet om dat in regels vast te leggen, maar dat mensen zelf het initiatief nemen om hun emancipatie te organiseren.

Tuur Elzinga

Boeiend en opvallend is het boek van Tuur Elzinga. (2)
Opvallend, omdat het erop lijkt dat hij breekt met de praktijk van vier jaar voorzitterschap van de FNV. Vier jaar die er niet toe bijdroegen dat de malaise van de vakbeweging gekeerd is. Hij heeft de balans opgemaakt en is tot de conclusie gekomen dat onder zijn voorzitterschap de afkalving van de vakbeweging niet tot stilstand gekomen is. Integendeel de situatie is verslechterd.

Boeiend, omdat hij lijkt te breken met inmiddels veertig jaar polderen, waarmee de vakbeweging zich naar de rand van de afgrond heeft begeven. Een ontwikkeling waaraan Elzinga, onder meer in de pensioenstrijd, danig meegewerkt heeft. Ik herinner me een uitspraak van hem, waarin hij stelde niet mee te werken aan de ondersteuning van zijn eigen oppositie. Met democraten aller landen, verenigt u, waarin de organisatie van vakbondswerk aan de basis (E483-2) centraal moet komen te staan, wekt hij op zijn minst de indruk de oppositie tegen het polderen te willen organiseren.

Dialectiek

De omwenteling van Tuur loopt via de dialectiek - de filosofie van de ontwikkeling die een tegenhanger vormt van de logica.
De logica gaat uit van onvermijdbare conclusies. Voorbeeld, mensen hebben energie nodig, energie zit in voedsel, mensen moeten dus eten.
De dialectiek gaat uit van tegenstellingen die ontwikkelingen bevatten die direct nieuwe tegenstellingen oproepen. Tuur beperkt zijn bespreking van de dialectiek tot de tegenstelling tussen kapitaal en arbeid, de klassenstrijd. Het dialectische proces is dat die tegenstelling leidt tot een nieuwe situatie, bijvoorbeeld een klasseloze samenleving. Met andere woorden veranderingen komen tot stand, doordat belangen tegengesteld zijn.

Tuur gebruikt één conclusie van Marx, Proletariërs aller landen verenigt U, en vormt het om tot democraten aller landen verenigt U. Daarmee suggereert hij een belangrijke tekortkoming van Marx, namelijk de beperking van dialectische processen tot slechts de verhouding tussen de bezitters van de productiemiddelen en zij die deze niet hebben. Niet expliciet, maar Tuur suggereert het volgende: door het weglaten van de dialectiek in het veld van de macht en dus de politiek, heeft het communisme van Marx automatisch geleid tot de verwording zoals we die in het reëel bestaande socialisme hebben gekend.
Met andere woorden, Tuur gaat uit van de logica en onderwerpt het vraagstuk van de macht niet aan de dialectiek. Iets wat Marx nadrukkelijk wel deed, de reden waarom hij nooit een blauwdruk van het communisme heeft gemaakt. Alle veranderingen waarop ook Tuur zich richt, zijn dialectische processen van zowel de economische als de politieke veranderingen. Een eigenschap van dialectische processen is dat ze permanent zijn en revolutionair. Eenmaal de weg naar het socialisme ingeslagen, is er geen terugweg. Wel om te bewegen op de weg van de permanente revolutie langs de ongelijke en gecombineerde ontwikkeling (E300-1). Politiek en economie (en ecologie) vergen gemeenschappelijke veranderingen. Effecten op het ene gebied hebben gevolgen voor het andere gebied, het is een samengesteld dialectisch proces.

sp vuisten in de lucht
Bron SP

Substitutie

Dat brengt ons tot een tweede kritiekpunt op de gedachten van Tuur, hij voelt de noodzaak om zich te verantwoorden in zijn boek. Deze kwestie raakt vraag 9.'wie ben ik om te oordelen' van Hannah Arendt en gaat vooraf aan vraag 10. 'wat is vrijheid'. Gedachten over vrijheid om het dialectische proces te stimuleren, moeten in alle vrijheid geuit en geschreven worden. Ongeacht de positie die een schrijver inneemt. Democratie is niet gebaat bij het gedogen van een minderheid, de minderheid moet alle ruimte krijgen om meerderheid te kunnen worden. De vraag is veel meer wat met de macht gedaan wordt. Gebruik je die macht om in een vermeend gelijk de samenleving met een beleid op te zadelen dat in het geheel niet overeenstemt met de belangen in de samenleving? Met andere woorden, wij weten wat goed voor je is, en verder je mond houden? Of wordt de samenleving aangespoord om tot betere voorstellen te komen, dialectiek? Tuur hoeft zich op geen enkele manier te verantwoorden, het is zaak kritisch de leden aan te sporen het beleid te evalueren.

Dit verschijnsel noem ik substitutie - vervanging - en geeft aan wanneer de macht ondemocratische vormen aan neemt. De leiding en de regering verschuilen zich achter de meerderheid van de kiezers, het is een eerste stap naar totalitarisme. Verantwoorden naar de samenleving of de vereniging impliceert de verlening van een mandaat voor de uitvoering. Bijvoorbeeld: het kabinet Schoof heeft zich het mandaat toegeëigend voor een strenger asielbeleid en zegt erbij dat het de wil van het volk is. Minister Hermans werkt aan de maak van vier kerncentrales en suggereert dat ook dit dat de wil van het volk is. Als 'het volk' niet kritisch naar dit beleid kijkt, plukt het er de wrange vruchten van. Het is dus zaak om 'het volk' dat niet vervangen kan worden, te activeren en te mobiliseren. Niet om de macht te grijpen, maar om zijn collectieve belangen na te streven. Dat is democratiseren (zie 3 en vooral 4 van Hannah Ahrendt), we moeten dan wel de kritiek en de oppositie organiseren.

Conclusie

Eerder schreef ik: Overheden zijn hun onafhankelijkheid en autonome functie kwijt geraakt. Voor de samenleving hebben ze door de doorgeslagen privatiseringen hun politieke, sociale en culturele betekenis volledig verloren. Ze zijn voor de samenlevingen onbetrouwbaar geworden. Bij mensen groeit dan ook het besef dat de overheid niet meer de instantie is die hun bestaansonzekerheid zal oplossen. Uiterst rechts schuift daarvoor, opportunistisch als ze is en gedeeltelijk terecht, de schuld naar links. Daarbij zijn ze niet te beroerd om het met het kapitaal zelf op een akkoordje te gooien. (E516-2)

Dit geldt helaas ook voor politieke organisaties en verenigingen die zich op deelgebieden inzetten om de samenleving te veranderen. Ze streven naar de macht en proberen de overheid aan te zetten haar beleid te veranderen, het resultaat zal pover zijn.
Daarom vier stellingen op vraag acht van Hannah Arendt, 'hoe de wereld te veranderen':

a. Karl Marx op het oprichtingscongres van de eerste Internationale (1864): De emancipatie van de arbeidersklasse moet het werk van de arbeidersklasse zelf zijn. Dat kan dus niet uitbesteed of aanbesteed worden.

b. Rosa Luxemburg - De voornaamste taak van de socialisten is niet de leiding nemen in het revolutionaire proces, maar om de klasse bewust te maken van haar positie, scholing, scholing, scholing.

c. Friedrich Engels - De waarde van een grammetje actie is gelijk aan een ton theorie.

d. Karl Marx/Rosa Luxemburg/ Friedrich Engels en Tuur Elzinga: arbeiders, milieuactivisten, vrouwen, migranten, mensen in bestaansonzekerheid, boeren, democraten Verenigt U!

friedrich Engels
Bron reddit


1. Lyndsey Stonebridge,Vrij om de wereld te veranderen, denken zoals Hannah Arendt anno nu, (2024), Amsterdam, Atlas.
2. Tuur Elzinga, Democraten aller landen, verenigt u, (2024), Voorschoten, Bot.

Zie ook: * Mirjam de Rijk, Gekaapt door het kapitaal, zorg, onderwijs, wonen en kinderopvang, vitale ideeën voor de wereld van morgen, 2024, Amsterdam, uitgeverij Pluim * Ferares, Julie Battilana, Dominique Méda. Democratiseer ons werk (2020, Nederlandse vertaling 2023).
Isabelle Ferares en anderen, Democratizing the Corporation, the Bicameral Firm and beyond', Londen, Verso books, 2024. Verso

S symbool