De macht van extreemrechts
Israëlisch, Joods, en wat daar tussen ligt
Yacov Ben Efrat (1)
Bij de massabijeenkomst in Tel Aviv ter herdenking van de dertig jaar na de moord op Yitzhak Rabin (premier 1974-1977/1992-1995) betraden leiders van Israëls liberale oppositie het podium. Eén van hen, Yair Lapid (in 2022 een korte tijd premier) wijdde verrassend een groot deel van zijn toespraak aan de definitie van wat het jodendom wel en wat het niet is. Hij verklaarde dat het racisme van Itamar Ben Gvir, extreemrechtse minister "Nationale Veiligheid", en van Yigal Amir, Rabin’s moordenaar, geen jodendom is. Daarmee reageerde hij op de bewering dat wanneer jodendom en democratie botsen, jodendom voorrang heeft.
Het lijkt erop dat Israëls liberale blok – protesteert al drie jaar tegen Netanyahu's regering, eerst vanwege de gerechtelijke hervormingen en later vanwege de oorlog in Gaza – nu zijn verkiezingscampagne lanceert met een nieuwe missie: het jodendom heroveren. Nadat de beweging al de nationale vlag had omarmd als symbool van democratisch verzet, probeert zij nu een eigen versie van de Joodse identiteit te formuleren.
Scherpe scheidslijn
Als 'Joods' omstreden is geraakt, verwees 'Israëlisch' ooit naar alle burgers van de staat – ook al voelden Arabische burgers zich zelden deel van die identiteit. Israëlisch zijn werd gevormd door de regerende Mapai partij die het land vestigde, de staat stichtte en zijn instellingen bouwde. Mapai distantieerde zich bewust van het jodendom uit de diaspora en maakte van het Hebreeuws een moderne spreektaal in plaats van een heilige. Bovendien verbrak ze de banden met zowel het Europese als het joodse verleden van diversiteit.
Decennialang stelde niemand 'joodsheid' ter discussie; 'Israëli' zeggen, was 'Joden' zeggen. Dat bleef zo tot 1977, toen de opkomst van Menachem Begin (premier tot 1981) niet alleen een politieke verschuiving bracht, maar ook een sociale revolutie. De oude elite – de kibboetsen, de Histadrut [vakbeweging], de universiteiten, de rechterlijke macht – allemaal symbolen van het 'oude Israël'– werden de vijand. In de verkiezingen van 1981 bestempelde Begin deze bleeding hearts als tegenstanders en opende hij de 'etnische kloof' en trok hij een scherpe scheidslijn, Tussen enerzijds de religieuze, rechts-gezinde Mizrahim (oosterse joden) en anderzijds de Ashkenazische 'hoog denkenden' (uit Midden- en Oost-Europa) die onder andere met rode vlaggen zwaaiden.
Links en Joods
Meer dan veertig jaar later worstelt Israëls liberale kamp nog steeds met zijn imago van elitair, neerbuigend en vervreemd van de Joodse traditie. Netanyahu heeft alles gedaan om die verdeeldheid aan te wakkeren. In 1997 werd hij betrapt, toen hij aan een vooraanstaande rabbijn fluisterde: Links is vergeten wat het betekent om Joods te zijn.
In de hedendaagse, politieke taal betekent 'links' Israëlisch en 'rechts' Joods. Wie zich als Jood ziet, stemt rechts; wie zich als Israëli ziet, stemt links.
De genoemde liberaal Yair Lapid vergist zich als hij denkt dat het gevecht met rechts gaat over wie 'meer Joods' is. Een wezenlijke strijd - over democratie zelf - net als de strijd tegen Iran of Hamas. Om het stigma uit te wissen, heeft links alles geprobeerd. In 2017 koos de Arbeidspartij, in een poging om traditionele kiezers uit het Midden-Oosten te winnen, voor een politiek leider uit die regio. Deze zei tegen jonge partijleden: Links is vergeten wat het betekent om Joods te zijn. Twee jaar later stapte hij op en inmiddels is de partij Arbeid opgegaan in een nieuwe alliantie: De Democraten.
Religieuze staat
De overwinning van het 'Joodse kamp' bij de laatste verkiezingen effende de weg voor een ware grondwettige revolutie. Namelijk een poging om Israël niet langer als democratie te definiëren, maar als een religieuze staat met democratische versierselen. De eerste stap kwam met de wet "Natiestaat" van 2018 die het Joodse karakter van het land vastlegde ten koste van het democratische. De huidige regering is sindsdien een open oorlog begonnen tegen het Hooggerechtshof – het enige echte tegenwicht voor discriminerende wetten in een staat zonder grondwet.
In de praktijk liggen alle instellingen onder vuur. Het leger wordt bestempeld als liberaal, aanklagers worden beschuldigd van vervolging van rechts en ultraorthodoxen, de media worden 'vijanden van het volk' genoemd, universiteiten elitair, kunst subversief en de Shin Bet (binnenlandse veiligheidsdienst) onderdeel van een 'deep state'. De regering beweert dat deze pijlers van de democratie bevooroordeeld zijn en haar bestuurbaarheid blokkeren. Hoewel rechts al decennia regeert, beweert het nog steeds dat het niet werkelijk aan de macht is.
Netanyahu, eeuwige leider
Volgens de 'Joodse' wereldvisie moet elke tak van de staat het hoogste gezag dienen – het volk – belichaamd door de regeringscoalitie en haar eeuwige leider, Benjamin Netanyahu. Het onmiddellijke doel van rechts is controle te versterken door alle kritiek – van rechtbanken, media en binnenuit – het zwijgen op te leggen. De ideologie rust op drie pijlers: Joodse nederzettingen op de Westelijke Jordaanoever, de suprematie van religieuze waarden en het recht van ultraorthodoxe Joden om op kosten van de staat de Thora te bestuderen zonder dienstplicht.
Dit is het Israël dat al decennia over vijf miljoen Palestijnen heerst, dromend van hun uiteindelijke verdrijving. Het is een Israël waar burgers niet langer kunnen – of willen – leven, omdat gelijkheid, democratie en vrijheid dagelijks worden vertrapt. Tegenover deze breuk tussen twee onverenigbare visies rijst de vraag waarom Lapid uit alle mogelijke onderwerpen ervoor koos zich in zijn toespraak op het jodendom te concentreren. Hij is een seculiere man - bekend om zijn minachting voor de ultraorthodoxen, zijn afkeer van kolonisten en zijn visie op Ben Gvir als racist. Hij ziet in Netanyahu een leugenaar, manipulator en de geestelijke aanstichter van de moord op Rabin.
Wereldwijde paria
Deze regering van Netanyahu heeft Israël de zwaarste ramp sinds de oprichting gebracht. Toch blijft ze regeren, terwijl ze de schuld voor het bloedbad van "7 oktober" afschuift op iedereen, behalve zichzelf. Op Rabin en de Oslo-akkoorden, het Hooggerechtshof, de procureur-generaal, de IDF (het leger), de Shin Bet, protestgroepen, de media. Lapid vergist zich als hij denkt dat het gevecht met rechts gaat over wie meer Joods is. De strijd is wezenlijk – over democratie zelf – net zoals de strijd tegen Iran of Hamas dat is.
Israëls huidige regering heeft het land tot een wereldwijde paria gemaakt. Netanyahu riskeert vervolging in Den Haag. Smotrich en Ben-Gvir (extreemrechtse p0litici} zijn synoniem geworden van etnische zuivering en Israëli’s overal voelen de pijn van isolatie. En juist dán kiest Lapid ervoor om een lezing over jodendom te geven?
De geschiedenis leert dat zulke debatten altijd de rechterzijde ten goede komen. Zelfs als Lapid een keppeltje droeg, zich in tefillien (gebedsmiddelen) hulde en alle 613 geboden naleefde, zou zijn joodsheid nog steeds in twijfel worden getrokken.
De komende verkiezingen vormen een historische beproeving. Israël heeft leiders nodig die de omvang van dit moment begrijpen. Het staakt-het-vuren met Hamas – waar Ben Gvir en Smotrich tegen waren – heeft de illusie van een “Groot-Israël” en de droom van annexatie van de Westelijke Jordaanoever verbrijzeld. De gebeurtenissen van 7 oktober hebben het debat over de dienstplicht van ultraorthodoxen nieuw leven ingeblazen: het publiek eist nu democratie en gelijkheid en weigert die nog langer in te ruilen voor een coalitie die verwoesting heeft gebracht.
Een overweldigende meerderheid van Israëli’s eist nu een officieel staatsonderzoek om Netanyahu’s leugens en zijn ontwijking van verantwoordelijkheid voor het bloedbad bloot te leggen. Wat ertoe doet voor degenen die de straten vulden om de democratie te verdedigen, is niet wie 'meer Joods' is, maar iets dat veel eenvoudiger is: zal Israël leven volgens democratische principes of wegzinken in een leeg debat over joodsheid?
De oppositie tegen Ben Gvir, Smotrich en Netanyahu is niet, omdat zij Joden zijn, maar omdat zij fascisten, racisten en corrupt zijn.
(1) Algemeen secretaris Da'am Workers Party in Israël. Oorspronkelijke titel: Israeli, Jew and what lies between. Contact: roni@maan.org.il. Bron: Challenge Magazine, november 2025. Vertaling/bewerking: Hans Boot.
