Bij mij kwamen twee vragen op: draagt Boerboom's artikel bij aan begrip van Marx' ideeën? En: levert dit artikel een bijdrage aan strijdbaarheid in vakbonden, of strijdbaarheid elders, tegen de machthebbers in deze maatschappij? De antwoorden luiden: nee. En: nee; integendeel. We zullen dit nader bekijken.
Boerboom beweert, "dat tot de universele kern van de leer van Marx, die mijns inziens mee zal gaan naar de volgende eeuw, ook het zogenaamde holisme behoort. Ofschoon niet zo expliciet verkondigd en bediscussieerd als het historisch en dialectisch materialisme, vinden we sporen van wat later het holisme werd genoemd toch onmiskenbaar bij Marx terug."
Inderdaad: sommige aspecten van de invloedrijke idealistische filosoof Hegel zijn tot op zekere hoogte verwant aan sommige idealistische ideeën, die op het ogenblik in de mode zijn bij "holisten". Marx onderging in zijn jeugd ook invloed van Hegel. "Sporen" zal Boerboom dan ook inderdaad kunnen vinden. Maar: als je maar lang genoeg terug gaat in de ideeëngeschiedenis, zal je altijd wel een of andere grote of zeer kleine band tussen tegenover elkaar staande ideeënstelsels aantreffen. En: het gaat Boerboom toch juist om datgene bij Marx, wat belangrijk is voor Solidariteit-lezers, strijdbare vakbondsleden, voor de komende eenentwintigste eeuw? Horen die kleine "sporen" daar werkelijk bij?
Ja, zegt Boerboom: "omdat het holisme bezig is terrein te winnen." Dit moge zo zijn. Wel blijven dan vragen als: wint dat holisme niet in de eerste plaats terrein onder de "betere standen"? Zou dat iets met maatschappelijke belangen van deze "standen" te maken kunnen hebben? En: is alles wat "terrein wint", in de mode is, in bepaalde maatschappelijke krachtsverhoudingen, daarmee ook juist? Is een kritische houding tegenover holisten als Ronald Jan Heijn, de grote baas van Oininio, niet eerder op zijn plaats? Volgens Boerboom heeft marxisme een toekomst "in de slipstream" van het holisme. Krijgt het marxisme, of willekeurig welke linkse stroming, daar geen last van, mogelijk kwalijke, uitlaatgassen?
Boerboom schrijft: "holisme is in het dagelijks leven, met name in de media, sterk zo niet exclusief gekoppeld aan de "New Age"-beweging en wordt daardoor geassocieerd met zweverigheid, esotherische [spelling sic] praktijk, praten met bomen en dergelijke". Allerminst filosofisch-materialistische stromingen zoals het marxisme dus.
Wie heeft het begrip holisme "later" dan Marx, voor het eerst gebruikt? Van Boerboom horen we dat niet. Welnu: het woord holisme is afkomstig van de Zuid-Afrikaanse generaal, eerste minister, en apartheidspoliticus Jan Smuts. Smuts was de eerste die boeken over holisme schreef. Terecht duiden onderzoekers Smuts aan als belangrijk voorloper van de tegenwoordige New Age beweging. Van de apartheid in Zuid-Afrika zijn we inmiddels af; van het holisme nog niet.
Natuurlijk had Smuts ook voorlopers en tijdgenoten-medestanders, zoals de negentiende eeuwse spiritisten; Madame Helena Blavatsky, oprichtster van de Theosofische Vereniging; en Alice Bailey.
Boerboom schrijft over Marx "en, niet te vergeten, Engels". Maar hij citeert hen geen enkele keer. Ja, Boerboom interpreteert marxistische theorieën over economische crises; maar toont het verband daarvan met door hem genoemde holisten als F. Capra geenszins aan. Marx dacht in termen van tegenstellingen; holisten in termen van natuurlijke, harmonische, organische, maatschappelijke orde. Waarop baseert Boerboom dan het "holisme" van Marx, of van Engels? Heeft hij soms Jomanda of Emiel Ratelband naar het graf van Marx in Londen gestuurd, om diens geest op te roepen?
Wat zeggen Marx en Engels wel over spiritisme en theosofie, de al in de negentiende eeuw bestaande voorlopers van het tegenwoordige holisme? Voor mijn dissertatie als historicus heb ik dit onderzocht. Welnu: Marx en Engels blijken deze stromingen scherp af te wijzen. Engels schrijft over: "bijgeloof, spiritisme, kort gezegd, alle onzin, die niet direct schadelijk voor de zakenwereld was, en nu erg nuttig is om de massa dom te maken."
Dit onderzoek staat ook in mijn artikel Marx and Engels on Spiritualism and Theosophy. Dat staat ook op Internet, http://www.stelling.nl/simpos/marxthh.htm. De web site http://www.stelling.nl/simpos/ heeft trouwens zeer veel informatie over de vraag, of linkse bewegingen blij moeten zijn met New Age achtige ideeën.
Terecht uit Boerboom zijn bezorgdheid over de schadelijke gevolgen voor het milieu van de wijze, waarop het huidige kapitalisme de wetenschap in de productie toepast. Evenals vele holisten maakt hij hier de fout, de wetenschap de schuld te geven; en de kapitalistische maatschappij, waarbinnen die wetenschap zich ontwikkelt en toegepast wordt, buiten schot te laten. De holisten van tegenwoordig willen geen socialisme. Lieden als Ronald Jan Heijn, Emiel Ratelband, en David Icke prediken een "groener", "spiritueler", enzovoort, kapitalisme. Waarom onderkent Boerboom dit niet?
Boerboom noemt ter aanbeveling voor het holisme "gerespecteerde wetenschappers als de natuurkundige Fritjof Capra, de fysisch chemicus en Nobelprijswinnaar Ilya Prigogine." Dezen worden niet zo algemeen, of op alle terreinen, gerespecteerd als Boerboom stelt. Verdiensten op iemands beperkte vakgebied zijn geen garantie tegen irrationeel geloof buiten dit vakgebied. De mysticus Capra krijgt felle kritiek van sceptische wetenschappers. Prigogine, uitvoerig besproken in Wouter Hanegraaff's dissertatie over New Age, moge dan een verdienstelijk chemicus zijn. Dat was zijn negentiende eeuwse collega Sir William Crookes, aangevallen door Engels, ook. Crookes, die ijverig meedeed aan het oproepen van geesten op seances: Engels stelde, dat, paradoxaal genoeg, juist Crookes' empirisme hem minder kritisch ten opzichte van spiritisme maakte.
Een van Engels' bekendste boeken is Herr Eugen Dühring's Umwälzung der Wissenschaft. Hierin bestrijdt Engels Professor Dühring, die "met de beste bedoelingen" het socialisme wilde "verrijken" met "holisme" avant la lettre.
Marx en Engels waren zeker niet de enigen in linkse bewegingen, die esoterische of filosofisch-idealistische denkbeelden bestreden. Zie Lenin's boek Materialisme en Empiriokriticisme. Henk Sneevliet beschouwde in Indonesië theosofen als hoofdtegenstanders van arbeiders- en anti-militaristische bewegingen. Lees ook eens Anton Pannekoek, of W. van Ravesteyn. Anarchisten als M.A. Rabbie en F. Domela Nieuwenhuis streden scherp tegen pogingen, om het anarchisme te "verrijken" met theosofie of soortgelijke stromingen. Al deze critici wezen telkens, zoals Engels, met de vinger naar de heersende klasse, en naar esoterisme als onderdeel van ideeën, die deze klasse goed uitkwamen in hun strijd tegen onderdrukten.
Zijn er tegenvoorbeelden binnen linkse stromingen? Inderdaad: de politicus van de Sociaal Democratische Arbeiders Partij, ir. H. van Kol. Hij wilde, in tegenstelling tot (ex-) partijgenoten als Sneevliet, dat Indonesië een kolonie van Nederland bleef. Van Kol geloofde op zijn eigen (reformistische) manier in het marxisme als een soort godsdienst. Dit geloof kon hij verenigen met geloof in spiritisme, wichelroeden, en aardstralen. Toch was hij ingenieur; zoals Capra natuurkunde studeerde.
"Holisten" bepleitten niet alleen apartheid, zoals Smuts; ook antisemitisme vind je telkens in de geschiedenis bij deze of gene terug. Op het ogenblik bijvoorbeeld bij New Age bestseller-auteur Jan Udo Holey, en de Britse "groene esotericus" David Icke.
Ook de arbeidersbeweging blijkt telkens tegenstander. "Holisten" zien vaak de maatschappij als een organisch geheel, een lichaam. Arbeiders zijn ondergeschikte lichaamscellen, die taken voor de hogere cellen, de "betere" standen in de maatschappij, moeten uitvoeren. Arbeiders, die gaan staken, worden kankercellen. Zo beschreef de theosoof en Van Nelle koffie-kapitalist, J. van der Leeuw, het in zijn Historisch-idealistische politiek. Hiermee wilde hij het historisch materialisme bestrijden.
Na Van der Leeuw zien ook nu bazen New Age als waardevolle steun in de rug. Het elektriciteitsbedrijf in Leiden gaf onlangs veel geld aan de New Age firma Wholisme [sic]. Wholisme leverde daarvoor een paar zakjes met doodgewoon zout. Volgens Wholisme had dit zout mysterieuze krachten gekregen door contact met een magische piramide. Zo zouden de zoutzakjes het ziekteverzuim van werknemers terugdringen. Stiekem, buiten de werknemers om, werden de ingestraalde occult-holistische zakjes achter de apparatuur verstopt.
Bedrijven of ministeries worden ingericht volgens adviezen van Feng Shui- of anti-aardstralen-adviseurs. Als werknemers werkelijke verbetering op de werkplek gaan eisen, kan dat problematisch worden. Want het geld is inmiddels al foetsie naar de New Age bedrijfsadviseur, en weinig geld zal dat niet zijn.
Vele bedrijven onderwerpen personeel ook aan verplichte New Age achtige indoctrinatie. Om zo autoritaire verhoudingen in stand te houden. Want volgens de karma-leer in de New Age veroorzaakt het individu, in zijn huidige leven of in een vorige incarnatie, zijn eigen problemen. Dus de ondernemer of de regering treft geen schuld. Dat werknemers door de esoterische cursussen in psychische problemen kunnen komen, negeren bedrijven met dergelijke cursussen.
Zo verdient de Scientology "kerk" vele miljoenen via management-advies dochterbedrijven als U-Man. Maar ook na afsplitsingen van Scientology ontstane bewegingen, als Landmark Education en Avatar worden rijk, ook in Nederland. Evenals Emiel Ratelband en andere beoefenaren van de pseudo-wetenschap "neuro-linguïstisch programmeren".
In Amerika voerden tienduizenden vakbondsleden bij een telefoonbedrijf actie tegen verplichte indoctrinatie in de leer van Nieuwe Tijd-goeroe Gurdjieff. Franse arbeiders staakten tegen Scientology op de werkplek.
Iemand als Boerboom zou in een blad als Solidariteit werknemers moeten inspireren, deze goede voorbeelden uit het buitenland na te volgen. Helaas deed hij dit niet. Daarom doe ik het maar, bij deze. Hopelijk zal ook Wim Boerboom in de volgende eeuw de maatschappelijke achtergrond van stromingen als holisme doorzien.
Herman de Tollenaere, 14 december 1999