Een zwerftocht door de geschiedenis
Het jaar 9 door de eeuwen heen
Harry Peer
20 Januari 2009 was een bewogen dag. Met de inauguratie van de eerste zwarte Amerikaan Barack H. Obama tot 44ste president van de Verenigde Staten van Amerika is 2009 al zonder meer een historisch jaar te noemen.
Spelen met het verleden en vervolgens afvragen wat er uit het jaar 9 van voorgaande eeuwen voor bijzonders naar voren valt te halen. We zwerven wat door de geschiedenis heen.
Arminius (Hermann), het jaar 9
We beginnen met het jaar 9 van onze jaartelling en wenden de blik naar het oosten. De Duitsers blazen hun helden graag op tot mythische proporties. Overwinningen, veldslagen moeten gevierd worden. Alom wordt nu tweeduizend jaar na dato dan ook uitvoerig stil gestaan bij Arminius, later verduitst tot Hermann. Onder zijn leiding hakten de Germanen de legioenen van de Romeinse generaal Quintilius Varus in het Teutoburgerwoud in de pan. Als het zo uitkomt, wordt de Varusslag beoordeeld als een keerpunt in de wereldgeschiedenis en gaan politieke bewegingen met de krijgshaftige Hermann aan de haal.
Johannes Calvijn, 1509
Vanwege de toegemeten ruimte slaan we het laatste deel van de Oudheid en de Middeleeuwen over en maken we een reuzenstap naar 1509. Het geboortejaar van Johannes Calvijn. Geboren als Jean Cauvin in het Noord-Franse Noyon zou zijn leer zich vooral doen gelden in noordelijker streken. Met andere belangrijke reformatoren als Luther, Zwingli en Melanchton brak hij de macht van de paus en de katholieke kerk.
Calvijn was een kerkhervormer die met zijn predestinatieleer en strenge voorschriften een grote invloed heeft uitgeoefend op de Republiek. Het gereformeerde geloof is eeuwenlang de dominante godsdienst in ons land geweest, maar heeft nooit een meerderheid gekregen en is mede om die reden niet de staatsgodsdienst geworden. De sterk geslonken aanhang vinden we in Nederland vooral in de zogeheten Bible-belt. De levenshouding van deze steile christenen roept bij tijd en wijle een zekere nieuwsgierigheid op en biedt vergelijkingsmateriaal met die van fundamentalistische moslims.
Frans Hals Museum, 1609
|
(foto: Jane023 (wiki) | Licentie: CC-BY-SA-3.0)
|
We verzetten onze gedachten naar iets volstrekt anders in de eeuw er op volgend.
Onlangs bezocht ik de tentoonstelling De Gouden Eeuw begint in Haarlem in het Frans Hals Museum. Ooit had deze locatie een geheel andere functie en wel die van Oudemannenhuis. Op 1 januari 1609 betrokken de eerste bewoners daar hun nieuwe onderkomen. Er waren heldere toelatingseisen. De mannen die in aanmerking kwamen, moesten minimaal zestig jaar zijn, officieel in Haarlem wonen, alleenstaand zijn en een eerlijk leven hebben geleid. Ook moesten ze hun eigen spullen meenemen, zoals een goed bed, een stoel met een kussen, een tinnen po, drie dekens, zes goede hemden en zes slaapmutsen.
De eerste jaren kunnen de oude mannen tot rust komen, want op 9 april gaat het Bestand in tussen Spanje en de Republiek dat twaalf jaar zal duren. Het is een welkome onderbreking van oorlogshandelingen die al vanaf 1568 op ons grondgebied plaatsvinden. De ontberingen hiervan moeten de eerste bewoners van het Oudemannenhuis bij het lange en vreselijke beleg van Haarlem door de Spanjaarden in 1572/1573 aan den lijve hebben ondervonden. Van de bewoners van het Oudemannenhuis zijn mij geen afbeeldingen bekend. Maar de door Frans Hals in 1664 geschilderde portretten van de Regenten en Regentessen hadden geen betere bestemming kunnen krijgen. Ze hangen in het Oudemannenhuis dat in 1913 (vanaf 1810 als weeshuis in gebruik) werd omgevormd tot het Frans Hals Museum.
Tsaar Peter de Grote, 1709
We maken een stap tot ver buiten onze grenzen. Op 8 juli 1709 brengen de Russen onder tsaar Peter de Grote in de Slag bij Poltava de opmars van de Zweedse koning Karel XII tot een halt. De koning vlucht naar Turkije. Veel gevangen genomen Zweden worden ingezet bij de bouw van Sint-Petersburg die in 1703 was aangevangen. De slag is het keerpunt van de Zweedse suprematie in dit deel van Europa. Na Karel XII stranden Napoleons (1812) en Hitlers (1942/1943) veldtochten op de Russische onverzettelijkheid. De Slag bij Poltava markeert het begin van de Russische dominantie in Oost - Europa met als hoogte- of dieptepunt de 45 jaar na de Tweede Wereldoorlog.
Dichter bij huis wordt Herman Boerhave (1668-1738) benoemd tot hoogleraar in de botanie en geneeskunde in Leiden. Zijn reputatie maakt dat studenten uit heel Europa aan de Leidse universiteit gaan studeren. Boerhave grijpt terug op de oude Griekse traditie van Hippocrates waarbij een dokter naar de oorzaak van een ziekte speurt op basis van de symptomen die hij bij de patiënt waarneemt.
Charles Darwin, 1809
Een eeuw verder. Obama's grote voorbeeld Abraham Lincoln is in 1809 in een houten hut in Kentucky geboren. Tijdens zijn presidentschap (1861-1865) kwam er na een bloedige burgeroorlog een einde aan de slavernij. Lincoln wordt beschouwd als de belangrijkste president uit de Amerikaanse geschiedenis. Met een eed op de bijbel van Lincoln is Obama president van de Verenigde Staten geworden.
|
Charles Darwins geboortejaar is eveneens 1809. Zijn On the Origin of Species by Means of Natural Selection (Over het ontstaan der soorten door middel van natuurlijke selectie, 1859) heeft in de geschiedenis van de menselijke geest een revolutionaire betekenis gehad. Uit de negentiende eeuw is alleen Karl Marx op gelijke hoogte te brengen met Darwin. De filosofen van de Verlichting hadden het bijbelse scheppingsverhaal - alle vormen van leven in zes dagen door God uit het niets geschapen waarna Hij de zevende dag rustte - al aangevallen. Natuurkundigen hadden al eerder geschreven dat het uitgesloten was dat de aarde niet ouder was dan 6000 jaar. Maar met Darwins evolutieleer wordt wetenschappelijk aangetoond dat het scheppingsverhaal uit Genesis onzin is. Darwins "Oorspong der Soorten" leidde tot verhitte theologische discussies die tot op de dag van vandaag voortduren.
De meeste christenen hebben zich inmiddels wel verzoend met het darwinisme, al is het alleen maar doordat ze zich inbeelden dat de evolutie van het begin af door God is gewild. Af en toe is er een oprisping, zoals die van de aanhangers van het Creationisme. Met het betwisten van een ondergeschikt punt uit Darwins biologische leer en een psychologisch wel te begrijpen verlangen naar houvast in het leven, tasten zij tevergeefs in het donker naar een modernisering van de scheppingsleer. Belangrijker is de uitwerking van het darwinisme op economie en maatschappij geweest. Hoe moeten we het kennelijk onvermijdelijke biologische Survival of the Fittest politiek en sociaal vertalen? Is schrijnende sociale ongelijkheid iets waar we ons bij moeten neerleggen? Mag de overheid ter wille van de gemeenschap ingrijpen, sturen, in het economisch proces en in de onderlinge verhoudingen tussen burgers?
De eerste Elfstedentocht, 1909
Na deze zware kost reizen we door naar 1909. Iets luchtiger stof. Schaatsend gingen we in Nederland het jaar in. Het was ijskoud en het vroor dat het kraakte. De helden van de eerste Elfstedentocht leven voort. Friesland staat op de kaart. Limburg blijft niet achter. In deze provincie zingen ze op 31 januari voor het eerst wat later officieel tot Limburgs volkslied wordt uitgeroepen Waar in 't bronsgroen eikenhout. De Oranjeklanten reageren opgetogen wanneer op 30 april prinses Juliana wordt geboren.
We vissen nog een smakelijke krent uit de historische pap: op 13 mei 1909 wordt in Arnhem het nog steeds bestaande Christelijk Nationaal Vakverbond (CNV) opgericht. Het bestuur laat zich leiden door het beginsel: "Het Christelijk Nationaal Vakverbond aanvaardt als grondslag de Christelijke beginselen en verwerpt mitsdien den klassenstrijd.". Klassenstrijd is er daarentegen volop bij de Tribunisten die uit de SDAP treden. Ze zetten de politieke actie voort in de Sociaal-Democratische Partij, de oudste voorloper van de CPN en daarmee van Groen Links. Wat wel vast staat, is dat Femke Halsema en haar politieke medestanders niet meer putten uit deze marxistische krachtbron.
|
Het eerste partijbestuur van de SDP op het congres van 23 mei 1909
|
Een veelbelovend 2009
De hinkstap sprong reis door de tijd brengt ons aan het slot in 2009. Zoals genoemd, de keuze van het Amerikaanse electoraat voor Obama tot president van de VS en daarmee tevens tot leider van de wereld is bemoedigend. Zijn voorganger heeft een puinhoop achter gelaten. Waardevolle begrippen als vrijheid en democratie misbruikte hij om er de oorlog in Irak mee te verdedigen. Onverschillige, hebzuchtige, misdadige bankiers, ondernemers en politici hebben ons in een wereldwijde economische crisis gestort. Liberalisering en markt hebben niet de zegeningen gebracht die de burger werden voorgehouden. Integendeel. Van wie moet de redding komen? Kent u het gedicht Vragen van een lezende arbeider van Bertold Brecht? Ook nu zullen de gewone man en vrouw er hun schouders onder moeten zetten.
|