Eerbetoon aan een Hollandse filosoof

Spinoza!

Rob Lubbersen 1

In november schreef ik voor Solidariteit een commentaar (nummer 262, 2 november 2014) met als titel "Diderot!". Het bevatte een lofzang op die Franse filosoof uit de achttiende eeuw. Voor mij was en is Diderot een soort held. Beter nog: een bron van inspiratie. Een radicale Verlichter die brak met het geloof en andere kwezelarij. Een denker die vrij baan verlangde voor het verstand. Zónder dat hij de betekenis van emoties en daarbij 'de lage lusten' ontkende. Iemand die begaan was met het lot der behoeftigen.

Heel goed allemaal! Maar eigenlijk mag bij een eerbetoon aan Diderot de naam van Spinoza niet onvermeld blijven. Deze Hollandse filosoof opende al een eeuw eerder het uitzicht op een rationele en humane kijk op de wereld en het universum. Ere wie ere toekomt!

Actueel

Het afgelopen jaar 2014 was er veel belangstelling voor Spinoza. Zo werd zijn hoofdwerk, de Ethica, opnieuw uitgegeven. Tevens verscheen een uitgebreide studie van Henri Krop naar de manier waarop zijn werk in de loop der tijd werd ontvangen. Erik Bindervoet en Saskia Pfaeltzer schreven en tekenden een roman annex platenboek met de snelle titel "Spinoza's Achtbaan". En Jasper Schaaf legde een lijn tussen Spinoza en Karl Marx in "Het Speelveld Van De Vrijheid". De uiterst toegankelijke boeken van Jan Knol over de niet altijd even gemakkelijke geschriften van Spinoza bleven daarnaast beschikbaar. Zijn kristalheldere "Spinoza voor iedereen" (2008) is ook daadwerkelijk voor vrijwel iedereen een kans om met alle belangrijke grondgedachten van Spinoza kennis te maken.
Tijdens een door honderden mensen bezochte Spinoza Dag op 23 november 2014 in het Amsterdamse Paradiso droegen tal van deskundigen hun steentje bij aan een verdere popularisering van het radicaal verlichte gedachtegoed. Dat ging niet altijd even goed, maar daarover later meer.

Radicaal denken

Wat was dan de kern van dat radicale gedachtegoed? Tot aan Spinoza was het gebruikelijk te geloven in een persoonlijke God. Die bestierde de wereld. Het bestaan en alle gebeurtenissen daarin werden verklaard vanuit religieuze of anderszins bovennatuurlijke oorzaken. Spinoza ging daar tegen in. Voor hem viel God samen met De Natuur. De mensen, de aarde en het heelal werden 'geregeerd' door natuurwetten. In plaats van God, priesters en dominees te dienen, was het van belang die natuurwetten te begrijpen. Dankzij de rede, de ratio kúnnen we dat ook. En als we begrip opbrengen voor de dingen en verschijnselen, dan leren we ze te accepteren en dat stelt ons weer in staat om gelukkig te zijn met de zaken zoals ze zijn. Het was in die dagen, in de zeventiende eeuw, een revolutionaire visie. Holland was een soort CS, een Christelijke Staat. Ontkenning van het bestaan van een persoonlijke God of enige relativering van de Bijbel was levensgevaarlijk. Daarom schreef Spinoza in het Latijn en anoniem of liet hij publicatie van zijn geschriften bewaren tot na zijn dood.

Provo

Op de "Spinoza Dag" in Paradiso werd de vraag gesteld of je hem als een zeventiende-eeuwse provo zou kunnen zien. Inhoudelijk was dat misschien wel zo, maar zijn 'voorzichtigheid' maakt hem ongeschikt voor die benaming. Provo's provoceren openlijk. Zij dagen de gevestigde orde uit 'en plein public'. De tijdgenoot Adriaan Koerbach komt veel meer als provo naar voren. Koerbach koesterde ongeveer dezelfde opvattingen als Spinoza, maar schreef die op in het Nederlands, ondertekende zijn werk en liet het bij leven uitgeven. Dat werd wel zijn ondergang. In 1669 stierf Koerbach in de gevangenis, het Amsterdamse Rasphuis, een bittere dood.

Recht van de sterkste

Twee andere vragen die tijdens de "Spinoza Dag" aan de orde kwamen, hadden betrekking op zijn determinisme en zijn kijk op de positie van 'de vrouw'.
De vraag werd opgeworpen of zijn determinisme niet verlammend werkte. De stelling dat 'het is zoals het is' zou kritiek en maatschappijverandering in weg staan. Spinoza zelf worstelde al met deze kwestie. Hij ontsnapte via de natuurwet van 'het recht van de sterkste'. Immers, als ergens het onrecht te groot wordt, dan sluiten de slachtoffers zich aaneen en vormen dan een kracht die verbetering in hun toestand kan afdwingen. Slim! Maar helemaal bevredigend?
Dat geldt nog meer voor de kwestie van de positie van de vrouw. Voor Spinoza telden de dames niet echt mee. Zijn wereld was een mannenwereld. Sommige aanwezigen op die speciale dag probeerden met behulp van zijn theorie over het recht van de sterkste alsnog van Spinoza een soort feminist te maken. De redenering was: wanneer vrouwen zich aaneensluiten en hun rechten opeisen, dan zou Spinoza dat best kunnen waarderen. Zoiets. Alleen is dat bij Spinoza zelf in het geheel niet terug te vinden. Met al zijn revolutionaire inzichten bleef hij burgerman en ontsnapte hij zeker niet aan alle mores van zijn tijd.

Tot in de jungle

Dat Spinoza een bevrijdend denker is met invloed over de hele wereld, moge blijken uit de volgende belevenis.
Op 10 september 2005 ben ik met mijn reismaat Ton Klokgieters en nog wat Nederlanders in Indonesië. Op Sumatra om precies te zijn. Het is Tons verjaardag, daarom is deze dag in mijn geheugen gegrift, maar dat terzijde. We verblijven in hotel Bukit Lawang in Bohorok, een dorpje midden in de rimboe. We maken die dag een wandeling door de jungle. Op zoek naar orang oetans. Onze gids is een jonge knul, een student uit Medan. We lopen via een wankele hangbrug over een vrijwel droge rivierbedding het oerwoud in. De wandeling is pittig, warm en lang, bijna vier uur.
Maar er valt ook veel te zien. We spotten een groene mamba op een boomtak en we stappen net niet op reuzenmieren van bijna vijf centimeter. Prachtige vlinders fladderen om ons heen en we lopen tussen bananenbomen, rubberbomen, rotan en bamboe. We zien Makaken aan lianen slingeren van de ene naar de andere woudreus. Uiteindelijk komen we ook nog oog in oog met drie orang oetans! Angstvallig houden we camera's, tasjes, brillen en petten stevig vast, want het verschil tussen mijn en dijn is de oetans niet helemaal bekend. Halverwege de terugweg naar het hotel struikel ik over de wortels van een imposante merantiboom. Ik vloek "Godverdomme!". Dan ontspint zich in het Engels het volgende gesprek met onze jonge gids.

1	Eerder, 30 december 2014, verschenen bij Konfrontatie, www.konfrontatie.nl (terug)