welkom
edities
inhoud

Gratis vervoer als basisvoorziening voor iedereen

Met de bus naar het socialisme

We waren te gast bij de vroegere burgemeester van Hasselt, Steve Stevaert, inmiddels gepromoveerd tot minister van Mobiliteit, Openbare Werken en Energie van de Vlaamse regering. Hij behoorde tot de initiatiefnemers van het gratis openbaar vervoer, de bus, dat sedert 1997 in het Vlaamse Hasselt het stadsbeeld overheerst. Ons gesprek werd helaas na een half uur onderbroken door wat Stevaert "politieke problemen" noemde. De minister moest dringend in bespreking over de Antwerpse perikelen. Kort daarna lazen we dat hij was afgetreden om voorzitter te worden van het Sociaal Progressief Alternatief (ook wel de Socialistische Partij Anders genoemd; sedert 2002 de naam van de Vlaamse sociaal-democratische partij). Overigens gaat zijn voorganger, Patrick Janssens, voor de SP.A de verkiezingen in als kandidaat voor het burgemeesterschap van Antwerpen. Een stoelendans dus.

Uit nood geboren

Terug naar waar we voor gekomen waren. In Hasselt, Belgisch Limburg, is dus het openbaar vervoer gratis. In het begin liepen de inwoners massaal de bus in en uit alsof het een kermisattractie was. "Het was een gekkenhuis, maar tegenwoordig is de sfeer relaxt", zegt een chauffeur van De Lijn, de bekendste vervoersmaatschappij van de Vlaamse gewesten. Na zes jaar is het nieuwtje er af. Maar wat blijft, is de gedachte achter gratis openbaar vervoer. Volgens Steve Stevaert houdt gratis openbaar vervoer het sociaal weefsel in stand en is het daarmee een wapen tegen extreem rechts. "Niemand heeft het over mensen die zich niet over een grotere afstand kunnen verplaatsen. Ze hebben geen auto of rijbewijs. Hoe moeten die hun partner bezoeken die in het ziekenhuis ligt?" Stevaert zegt nog dagelijks nieuwe argumenten te bedenken om het gratis openbaar vervoer te promoten. Hij jaagt zijn criticasters nog eens extra op de kast door zich nonchalant te laten ontvallen dat het idee om de kaartverkoop voor de bussen op te heffen, uit geldnood is geboren.

De toename van het autoverkeer vereiste volgens een toenmalig regionaal plan dat er een derde ring om het centrum van Hasselt gelegd moest worden. Met als scenario: huizen afbreken, natuurgebieden vernielen en grond aankopen. Met als gevolg: nog meer auto's die naar de stad trekken, nog meer vervuiling en nog meer ongelukken. Met als spookbeeld: bussen leeg of naar de schroothoop en de binnenstad ontmantelen voor de aanleg van parkeergarages. "We zaten bij elkaar in de burgemeesterskamer en kwamen tot de conclusie 'dat doen we niet'. Daarna kwam pas het alternatief."

De bestaande ring om het centrum werd teruggebracht van vier naar twee banen en als compensatie ontstond een plan voor gratis openbaar vervoer. Auto's kunnen nu nog in één richting achter elkaar om het centrum heen rijden en een plekje zoeken op één van de parkeerplaatsen. De bus rijdt op een eigen baan om de stadskern en op één plaats wordt het centrum doorkruist. De overbodige twee autobanen zijn omgebouwd tot fietspaden en promenades. En er is ruimte gemaakt voor bomen, bankjes, terrassen, beelden en ouderwetse ronde reclamezuilen.

Sociale opbrengsten

Steve Stevaert is een inspirerende en vaardige verteller, toch konden we het niet laten naar de bekostiging van dit aansprekende project te vragen. "Het kost veel te veel om zo'n berekening te maken. En hoe zou je in geld uit moeten drukken dat één van de plagen van Vlaanderen, het grote aantal verkeersslachtoffers, flink verminderd is. Vroeger botsten de mensen met hun auto's tegen elkaar. Nu ontmoeten ze elkaar in de bus. Voorheen vervoerden we lucht in de bussen. Nu mensen. Dat is een betere inzet van de investeringen."

Om de Ollanders te jennen, grijnst Stevaert. "Jullie hebben toch de lange wachtlijsten in de gezondheidszorg? Welnu, bij ons is gebleken dat de zieke die vaker bezoek krijgt eerder uit het ziekenhuis ontslagen kan worden, omdat het herstel sneller gaat. Nou ja, in ieder geval is het ziekenhuisbezoek door de gratis bussen drastisch gestegen."

Stevaert maakt de indruk een vlotte pragmaticus te zijn die overal win-win-situaties weet te onderkennen. Struikelend over een ontoereikende kas om een derde ring aan te leggen, begint hij vervolgens met het idee van gratis openbaar vervoer te goochelen. Niettemin heeft hij als minister een principieel standpunt ingenomen. "Mobiliteit is geen middel om klanten geld af te snoepen, mobiliteit is een wezenlijke maatschappelijke functie." Daarop doorredenerend is hij misschien wel verantwoordelijk voor een mondiale primeur: een 'decreet basismobiliteit'. Hetgeen inhoudt dat de inwoner een afdwingbaar recht heeft op openbaar vervoer.

De betaling aan de busmaatschappij komt vanzelfsprekend uit de belastingpot. Degenen met de grootste financiële draagkracht betalen veel en de minder vermogende groepen weinig of niets. Stevaert: "Als minister kom ik tussen beide en dring er bij de gemeenten op aan dat de tarieven omlaaggaan. De vervoersmaatschappij zegt 'dat is allemaal goed en wel meneer de minister, maar u moet mij daarvoor compenseren'. Dat doe ik. In de eerste plaats zorgen dat er bussen rijden en in de tweede plaats zorgen voor lage tarieven. Nergens in Vlaanderen hoeven 65-plussers nog te betalen. Als een gemeente nog iets extra's wil doen, dan doet ze dat. Er zijn 63 Vlaamse gemeenten die op één of andere wijze hun tarieven omlaag hebben gebracht. Dat kan in de vorm van een halvering van het abonnement, als de auto blijft staan. Sommige stadsbesturen stellen bedrijven in staat voor al hun personeel een jaarkaart te kopen die dan ook nog eens geldig is voor de partner van de werknemer. In Gent doen ze het weer anders. Daar hadden ze vooral in het weekeinde te kampen met dronken automobilisten en dodelijke ongevallen. Gent heeft nu een gratis nachtbus."

Bruto gemeentelijk geluk

En de uitlaatgassen? De afname daarvan ligt voor de hand, hoewel de berekening van het effect niet zo gemakkelijk is. "We hadden niet zo zeer files in de stad, maar wel veel last van zoekverkeer naar parkeerplaatsen", herinnert Stevaert zich. In ieder geval leert een wandeling dat het centrum een rustige en schone indruk maakt. Opvallend hoe snel dat went.

Overigens heeft Hasselt in maart een flinke opleving doorgemaakt. De chauffeurs van de regionale bussen weigerden drie dagen lang de reizigers kaartjes te verkopen, in plaats van een staking zetten ze zo hun eisen voor een betere CAO kracht bij. Uit de omliggende dorpen en steden hoefde dus niemand gedurende die dagen met de auto naar Hasselt te komen. Het gemeentebestuur zag het als een mooi experiment om de hele regio gratis te maken.

De algemene overtuiging is dat de stad de laatste jaren meer mensen trekt en daardoor een economische opleving doormaakt. Voorheen leek Hasselt een beetje versuft. Mooi meegenomen is dat zo extra belastingcenten meegepikt worden. Daarnaast zijn er besparingen. Een reclamecampagne voor openbaar vervoer is niet meer nodig en een dure promotie voor de stad is overbodig. Het gratis vervoer geeft bekendheid en aantrekkingskracht. Stevaert: "De opleving van de lokale economie kon Hasselt heel goed gebruiken, omdat we te maken hadden met de naweeën van de mijnsluitingen. Op de bus zelf breidde de tewerkstelling uit, doordat de frequentie omhoog ging. Bovendien is het aantal lijnen uitgebreid. De stad trok merkbaar mensen aan. Meer toeristen en zelfs meer inwoners. Het aantal bezoekers aan het centrum steeg met een kwart. Kinderen kunnen terecht op speelplaatsen, zolang hun ouders in de stad verblijven. Er zijn gratis fietsen en bolderkarren op het stadhuis af te halen. De stad leeft en bruist. Het bruto gemeentelijk product is omhoog gegaan, maar evenzeer het bruto gemeentelijk geluk. Het socialisme zal geluk bieden, gezellig zijn, of niet zijn."

Frans Geraedts

Cartoon 1903 (98 kb)