Fundamenteel bezien - dialectisch en historisch

De geschiedenis is niet zo maakbaar

Op dit moment is de zoveelste aanvalsgolf van NAVO-bommenwerpers achter de rug. Hoe de ingreep van deze militaire 'verdedigingsorganisatie' en de weerstand van Milosevic zich hebben ontwikkeld op het moment dat deze zinnen gelezen worden, ligt in de nevelen van de toekomst. Maar wel valt nu al te constateren dat het proces van 'stimuli en reacties' niet zal verlopen als verondersteld in de scenario's van de NAVO-experts.

Deze experts hadden waarschijnlijk een - wat economen noemen - 'neoklassiek' krijgskundig model in hun hoofd. Zijnde een a-historisch systeem van verbanden, gebaseerd op een verondersteld rationeel gedrag van kosten en baten. In zo'n model past: wij doen d?t (bombarderen) - dan doet Milosevic, als hij handelt volgens het principe van de economische rationaliteit dàt (terugkeren naar de onderhandelingstafel) - oh, hij doet dat niet direct, dan voeren wij onze stimuli wat op (strategische objecten aanvallen) - en zal hij, kosten en baten afwegend, uiteindelijk wel door de knieën gaan - en sturen wij weer aan op een evenwicht.

Maar zo gaan die dingen niet. De geschiedenis, en alleen al daarom is een a-historisch model misleidend, verloopt volgens een patroon van tegenstellingen en strijdigheden: dialectisch.

Tegen de wil

De NAVO-aanvallen lokken extreme 'contra-gevoelens' uit en daden van verzet en opstandigheid bij de Servische bevolking, bij andere Balkanvolkeren, delen van de voormalige Sovjet-Unie, met name Rusland, en bij kleine groepen in NAVO-landen. Dit 'antwoord-op' is in algemene zin op te vatten als een normale reactie op de uitoefening van macht. En wat de NAVO begon, was de uitoefening van een overweldigende macht.

Machtsuitoefening plus de reactie daarop zijn in het algemeen verantwoordelijk voor het dialectisch patrooon in de geschiedenis. Om deze opvatting te staven, sluit ik aan bij de door Jan Müter aan de Atlas van de Macht ontleende omschrijving van macht: "... het vermogen, om iemand anders, zo nodig tegen diens wil, dingen te laten doen" (Solidariteit, nummer 89). De essentie van macht zit 'm natuurlijk in "zo nodig tegen diens wil". Want dat brengt mee dat onvrede, opstandigheid en de verborgen wil om de niet gewenste toestand op te heffen, blijven sluimeren. En deze 'contra-houding' kan heftiger worden naarmate ze minder uitlaatkleppen heeft. Zo zelfs dat opgestapelde onvrede en opstandigheid met een explosie kunnen losbreken (met een revolutie als bekend voorbeeld).

Tegenkrachten

Het heeft verduisterend gewerkt dat deze gang der dingen te exclusief in verband is gebracht met de klassenstrijd. Mede dankzij Marx en Engels is dit probleem door velen onderkend. Maar in de Marx' benadering is macht echter ook te exklusief ontleend aan een voorwerp van klassenstrijd, te weten het bezit van productiemiddelen. Verklaarbaar, want volgens zijn materialistische geschiedsopvatting (volgend nummer van Solidariteit) waren de productiekrachten in beginsel verantwoordelijk voor het verloop van de geschiedenis. De hieraan ontleende macht is echter toch weer relatief. Want met een wapen in de hand kan een derde op zijn beurt weer macht uitoefenen over de bezitter van productiemiddelen. Hitler en zijn horden hebben dat in praktijk gebracht.

'Contra-gevoelens' kunnen zich inderdaad ophopen, als de ene klasse de andere uitbuit, maar ook als de ene sekse de andere onderdrukt, de ene religie de andere, een etnisch deel van het land een ander deel ...; "zo nodig tegen diens wil" kan als een vernedering ervaren worden. Allemaal redenen, die het bovendien waarschijnlijk maken dat het dialectische patroon van de geschiedenis vaak gevoed wordt door niet-rationele impulsen.

Het is onwaarschijnlijk, maar beschikten de NAVO-strategen over enig vermogen de geschiedenis dialectisch te benaderen, dan hadden zij wellicht eerder oog gehad voor de opgeroepen tegenkrachten. Bijvoorbeeld hardheid en wraak, voortkomend uit het verlies van de Serven in Bosnië, Dayton en zelfs van de slag op het Merelveld in 1389. Onoverwinnelijkheid en macho-gevoelens, geïnspireerd door de zege op Hitlers legers. Irrationele gevoelens als nationalisme, eer, etnische en religieuze superioriteit.

Onontkoombaar

Uitoefening van macht kan op korte termijn de indruk vestigen dat de geschiedenis 'man-made' is. Het geschiedt immers zoals de machtige wil. Op de langere termijn, dus door de tijd heen, gaat het om machtsuitoefening op vele niveaus, uitmondend in een historisch dialectisch patroon. Helaas is tot de val van 'de Muur' deze laatste benadering 'not done' geweest. Want verbonden met Marx, dus het communisme, dus Stalin, dus de Goelagarchipel, dus met gene zijde van de Koude Oorlog. En na 'de Muur' is de benadering van Marx in de kast opgeborgen en daar tot nu toe gebleven. Overigens niet alleen door ideologische afkeer. Maar ook, omdat de 'klassenstrijd' door de technologische ontwikkeling (productiekrachten) en het proces van globalisering in het economisch hoogontwikkelde deel van de wereld kwalitatief veranderd is. En met de teloorgang van de klassieke klassenstrijd is de historisch dialectische benadering naar de achtergrond verdwenen.

Maar toch ..., maar toch: 'de wal zal het schip keren' (overigens een spreekwoord dat de historische dialectiek treffend weergeeft). In die zin dat de knooppunten van de geschiedenis, die we nu ontwaren - naast de Balkanoorlog ook de financiële crisis in Azië, de maatschappelijke desintegratie van de nucleaire macht Rusland enzovoort - een historisch dialectische interpretatie onontkoombaar zullen maken. Om, tot slot, een uitspraak van Marx wat te bewerken (Nawoord deel I, Het Kapitaal, 1873): Ze [de crisis] is weer in aantocht - zij het nog in een voorstadium - en zal door de vele kanten van haar schouwtoneel als de intensiteit van haar uitwerking, de dialectiek er zelfs bij de geluksvogels van het neoliberale systeem inranselen.

Wim Boerboom