Loodzwaar werk voor goedbetaalde vrijheid

Het werkte zo: Als je bij zo’n losse ploeg hoorde, kreeg je van de ploegleider of voorman te horen waar je heen moest. Daar lag dan een schip vol zakken cacaobonen, meel of cement en die zakken moesten de fabriek in. Met een zak meestal gedragen op het hoofd en balancerend op een loopplank werd het werk gedaan. De aanvoer van de grondstoffen was onregelmatig en het aanbod van werk kende pieken en dalen. Soms waren er veel mannen nodig, op andere dagen bijna niemand. Als dat laatste aan de hand was, hadden de mannen van de losse ploeg geen inkomen. Pas de laatste jaren werd ook bij ziekte betaald. Het klinkt als iets uit de oudheid – en dat is het ook - maar de losse ploeg heeft tot halverwege de jaren negentig bestaan.

Hans Boot schreef een lange reeks artikelen over de losse ploegen in de Zaanstreek en ontmoette daarvoor mooie mensen. Ze stonden bekend als tuig en rapaille. Maar dat moet ik ontkrachten. Er was een grote saamhorigheid en veel van de mannen hadden een reden om voor de vrijheid van de losse ploeg te kiezen.

Hans Boot met zijn boek over de losse ploegen. Erik Rietman fotografie

Museum

Jan Aafjes was een van die mooie mensen. Hij was ploegleider van De Gladoren, de Wormerveerse ploeg. Ik moest erg mijn best doen om bij hem op bezoek te mogen. Hij had er geen zin in. Na een tijdje zei hij dan toch wat nors: nou kom dan maar. Ik wist niet wat ik in zijn kamer zag. Alsof ik een museum binnenstapte. Die man had van alles bewaard en had heel veel foto’s en zelfs films. Hij was erg dyslectisch en schreef alles zoals hij het hoorde. Jan Aafjes was typisch zo’n voorbeeld dat iemand van de losse ploeg ook aanzien kon hebben. Hij deed aan duivensport. Later ging hij zich richten op jongens die ontspoord waren. Hij organiseerde bijeenkomsten bij hem thuis en hielp ze. Hij gaf ook werk aan mannen die in de gevangenis hadden gezeten. Hij was een heel sociaal bewogen mens. Ik ben drie keer bij hem geweest. Toen belde zijn vrouw om te zeggen dat de volgende afspraak niet door kon gaan omdat hij was overleden.

Voor veel van de mannen van de losse ploeg was het werk een bewuste keuze voor vrijheid. Er waren er heel veel die het combineerden met wielrennen. Ze begonnen ’s morgens om zes uur en om twee uur waren ze klaar en konden ze trainen. Ik weet ook van iemand die bij de losse ploeg was omdat zijn vrouw in het onderwijs zat. Dat was zijn manier om ook vrij te zijn in de schoolvakanties. Weer anderen deden het naast hun bezigheden. Sommigen hadden koeien of visten op paling. Zo had iedereen zijn eigen reden. En natuurlijk was het ook een baan voor mensen die een beetje aan de rand van de samenleving stonden. Het verdiende goed, maar je bouwde geen pensioen op. Echt iets voor mensen die per dag leven.

De losse ploeg was ook minder los dan de naam doet vermoeden. Het was een geoliede machine en het was niet zo dat haantje de voorste het meeste werk binnenhaalde. Elk ploeglid had een nummer en het werk werd in die volgorde verdeeld. Zo stond het helemaal los van persoonlijke voorkeur en zelfs van kwaliteit. Iedereen kwam aan de beurt. Ze kwamen op vrijdagavond bij elkaar, op een vaste plek - de beurs - om hun loonzakje te ontvangen en te horen waar de volgende dagen gewerkt zou worden.

Organisatorisch was de losse ploeg eigenlijk niets. Geen stichting, geen bedrijf. Het bestond gewoon. De voorman was de contactpersoon tussen de bedrijven en de werknemers en hij regelde de betaling. Daarnaast sjouwde de voorman gewoon mee. In de moderne arbeidswetgeving gericht tegen koppelbazen en later die voor de regulering van uitzendwerk, gingen de meeste ploegen ten onder.

Proefschrift

Amstelvener Hans Boot ontdekte de Zaanse losse ploegen als onbeschreven geschiedenis toen hij zijn proefschrift schreef over de Amsterdamse havenarbeiders. Ik wilde er een paar artikelen over maken voor het blad Solidariteit over de vakbeweging. Ik kon toen ook niet weten dat het een serie van 37 afleveringen werd.
De artikelen zijn nu gebundeld in een boek. ’De Zaanse losse ploegen’ van Hans Boot is te bestellen op voor 20 euro inclusief verzendkosten.

*) Eerder, 30 november 2021, gepubliceerd in het Noordhollands Dagblad.