'Geen procenten maar centen' om hoge inflatie te compenseren, net als nu

Stakingsgolf in 1973 begon bij Hoogovens

Ivo Laan (1)

Wordt 2023 het nieuwe 1973? In dat jaar ging de inflatie net als nu door het dak en brak de ene na de andere staking uit in de industrie om de koopkracht van de laagste inkomens te repareren. De staking bij Hoogovens in februari 1973, volgend jaar vijftig jaar geleden, was het startpunt. Geen procenten, maar centen! Een terugblik met oud-vakbondsmannen Freek de Looze (96) en de broers Jan en Roel Berghuis.

Velsen-Noord - Gebalde vuisten, zonnebril op, Freek de Looze straalt op de iconische foto uit 1973 één brok strijdbaarheid uit. Schuifelend komt de hoogbejaarde De Looze de redactie op. Sigarenkistje onder de arm met knipsels uit die tijd. De tijd heeft vat gekregen op het lichaam, maar nog niet op de geest van de vakbondsman die voorop ging in de strijd, hoewel het geheugen hem af en toe in de steek laat. We blijven even staan bij een ingelijste krantenpagina uit de IJmuider Courant van 21 februari 1973 die op de redactie hangt, de dag nadat de staking begon. Het was geweldig, we moesten rennen en vliegen om iedereen bij elkaar te krijgen, vertelt de vakbondsman die voorzitter was van de raden van overleg van de Staaf- en Draadwalserij.

compensatie en zeggenschap

Inzet van het conflict in 1973 is meer compensatie voor de fabrieksarbeider en minder voor het management, en meer zeggenschap voor vakbonden. De kwestie lag gevoelig, ook al omdat de vakbonden intern verdeeld waren. Om de kwestie landelijk op de agenda te krijgen, kiezen de toenmalige vakbonden NVV en NKV die later FNV zouden worden, ervoor om bij Hoogovens de eerste klap uit te delen. Want de inflatie in Nederland giert de pan uit met percentages van bijna tien procent en er was onvrede over de behandeling van de fabrieksarbeiders.
De belangrijkste eis was dat het inkomen met tweeënhalve procent zou worden verhoogd en dat iedereen een gelijk bruto bedrag zou krijgen. Daardoor zouden de fabrieksarbeiders er relatief het meest op vooruitgaan. Onder die arbeiders zaten veel Spanjaarden en Italianen die vooraan stonden om zich te registreren als staker. De Looze: Dat waren de meest felle stakers. Die hoefde je niet te overtuigen. Ze zeiden: we eten samen, dus staken we samen.

De toen 21-jarige Jan Berghuis kan het zich nog goed herinneren. Hij werkte net bij de staalfabriek Oxy 1 die zich als één van de laatste fabrieken aansluit bij de staking. In de kantine tikken de stakers met ijzeren staven op tafel terwijl ze scanderen: Staken!, staken!, staken! In totaal leggen zo'n 2.000 van de bijna 22.000 werknemers het werk neer bij Hoogovens dat op dat moment gefuseerd is met het Duitse Hoesch onder de naam Estel.

Niet vanzelf

De Hoogovensdirectie probeert het tij nog te keren. In een brief aan het personeel stelt het bedrijf dat de industriebonden Hoogovens als slachtoffer gebruikt om LANDELIJK nivellering te bereiken,staat er met hoofdletters. Het zorgt voor tweespalt in het bedrijf, want de leden van het CNV wilden niet meestaken omdat er geen driekwart meerderheid was. Toch staken er CNV'ers mee.
Dat er gestaakt zou worden, gaat niet vanzelf. Het NVV en NKV zijn aanvankelijk voorzichtig, maar er waren al meerdere wilde stakingen uitgebroken waardoor de vakbondsleiding niet anders kon. De Looze speelt daar een belangrijke rol bij. Hij heeft in de Martin-Staalfabriek en de Staaf- en Draadwalserij vaak actie gevoerd om de sterk verouderde fabrieken schoner en veiliger te maken. Die fabrieken waren echt een vakbondsbolwerken. Iedereen daar had het slecht in de Martin-Staalfabriek. Het was vies en vuil, je kon geen vijf meter voor je uit kijken. De Looze lag ook vaak overhoop met de vakbondsleiding omdat hij vond dat ze 'te soft' opereerden. We werden uitgemaakt voor radicalist.

De boel gaat op 20 februari plat en de sfeer in het bedrijf is tot onder het nulpunt gedaald. De Hoogovensdirectie voert de druk op. De Looze Het was best intimiderend toen. Tijdens de staking hoorde ik dat een van de bazen me op staande voet wilde ontslaan. Dat gebeurt niet, want om De Looze kan Hoogovens niet meer heen en gegarandeerd was de vlam in de pan geslagen als hij zou zijn ontslagen. De Looze vertelt ter illustratie: Ze hadden me al een keer tijdelijk overgeplaatst naar een andere afdeling maar dat bleek permanent te zijn. Toen heb ik in mijn eentje de fabriek stilgelegd om mijn terugkeer te eisen. Met succes.

Stinkstreken

Ondertussen probeert de Hoogovendirectie op de twijfel van de loyale werknemers in te spelen. Dat spel speelt de directie keihard. Oud-FNV'er Roel Berghuis laat een document zien uit het archief. Het is een briefje dat naar stakers werd gestuurd, waarin staat dat een personeelslid 'zonder geldige reden' niet op het werk is verschenen. Jan Berghuis: Ze haalden stinkstreken uit. Ik weet nog dat je door een haag van bazen moest die je naam noteerden. En even later werd ik door dezelfde bazen aan mijn haren het badlokaal uit getrokken. De Spanjaarden en Italianen kregen een brief thuis met een dreigement over de vreemdelingenpolitie. Heel intimiderend.

Op 27 februari is Hoogovens klaar met de staking. Er dient een kort geding bij de rechtbank in Haarlem. En masse trekken de staalarbeiders naar de provinciehoofdstad. Om de bonden te steunen. Hoewel de foto met een strijdbare De Looze anders doet vermoeden, zag hij de nederlaag al aankomen. Ik had er al geen geloof in, maar ja dat kon niet uitstralen. De rechter zet een streep door de staking. De staking is disproportioneel en Hoogovens leidt te veel schade. In maart maakt het bedrijf bekend dat er 25 miljoen gulden minder winst is gemaakt door de acties. Na afloop zijn de verhoudingen binnen het bedrijf zwaar verziekt, maar de laagst betaalden gaan er wel meer op vooruit en er komt meer inspraak.

Meer actie

Door de Hoogovenstaking is het hek van de dam. Later dat jaar volgen er meer stakingen, zoals bij de Groot-Metaal en bij Philips. Bij in totaal tweehonderd bedrijven wordt actie gevoerd. De automatische prijscompensatie die tot dan toe van kracht was waardoor de lonen met de inflatie mee stijgen, verdwijnt pas in 1982 bij het akkoord van Wassenaar waarin vakbonden en werkgevers afspraken maken om de lonen te matigen om zo de loon-prijsspiraal tegen te gaan.

Bij Tata Steel, de opvolger van Hoogovens, slaat in 2020 opnieuw de vlam in de pan. In een estafettestaking leggen werknemers 24 dagen het werk neer. Ze willen werkgelegenheidsgaranties en een toekomstbestendig plan voor vergroening van de staalfabriek die zwaar onder vuur ligt van de milieubeweging. Roel Berghuis leidt de staking vlak voor hij met pensioen gaat. Er was een hele andere sfeer dan in 1973. Ze zullen dat niet hardop zeggen, maar de directie in IJmuiden was er misschien zelfs blij mee als om het Nederlandse belang in het Tata concern te verstevigen.

Groen staal

De 96-jarige stakingsleider van weleer De Looze volgt het nieuws nog op de voet. Hij vindt dat de vakbonden er feller in moet gaan de komende tijd. Het duurt nog tientallen jaren, voordat de transitie is afgerond naar een groene staalfabriek! Dat duurt dus veel te lang. Het is nog steeds een smerige bende, waarom denk je dat die Zweden van SSAB het niet wilden kopen? Er moet snel iets veranderen.

Wordt 2023 het jaar van hardere strijd om de koopkracht en toekomst van de industrie veilig te stellen?De strijd in 1973 heeft grote betekenis gehad voor de kracht van de FNV en de organisatie van het bedrijvenwerk bij Tata Steel, zegt Jan Berghuis. Wat ik toen heb geleerd onder andere van mensen zoals Freek de Looze, is dat je altijd moet onderhandelen vanuit wat er in de koppies van het personeel zit. Dat hoeft niet altijd met keiharde actie, weet Jan nu.
Lullen is ook een goede methode, maar je krijgt alleen wat voor elkaar als je weet dat je mensen achter je staan. Roel Berghuis is ervan overtuigd dat de grote problemen zoals klimaat, armoede, inkomensongelijkheid, woonlasten niet opgelost kunnen worden zonder instemming van werknemers en zonder strijd.De staking in 2020 bij Tata Steel was daar een eerste voorbode van.

Belangrijk jaar 1973

Stakingsgolf 2023 lastig te voorspellen

Ivo Laan

Het jaar 1973 is volgens stakingshistoricus Sjaak van der Velden een belangrijk jaar geweest voor de vakbeweging. Hoewel ze de rechtszaak verloren, lieten de bonden toch zien: we zijn er weer. Het heeft de verhoudingen binnen het bedrijf wel op scherp gezet toen. Ik kwam in de jaren tachtig bij Hoogovens werken en zelfs toen hadden werknemers het er nog over.

Van der Velden ziet parallellen met nu, waarin de inflatie ook omhoog is geschoten en de laagst betaalde werknemers de grootste klappen krijgen. De FNV heeft een looneis gesteld van 14,3 procent. Ik heb het idee dat de vakbeweging 1973 naspeelt. Zullen we in 2023 weer volop acties krijgen zoals in 1973? Dat is altijd zo lastig te voorspellen, zegt Leidenaar Van der Velden. Er is ook minder aandacht voor. Neem de acties bij de Bijenkorf, je hoort er bijna niks over.

Niet lichtvaardig

Hoogleraar arbeidsrecht aan Universiteit Leiden, en advocaat, Stefan Sagel hoopt dat de vakbonden hun hand niet overspelen komend jaar. Hoewel het niet alleen de FNV is die om forse loonsverhogingen vraagt. Ook Klaas Knot van de Nederlandse Bank roept op de lonen te verhogen om de gestegen energiekosten te compenseren. Volgens hem hebben bedrijven afgelopen jaren genoeg winst gemaakt om dat te kunnen betalen. Sagel: De bonden zetten nu heel hoog in met hun looneis. Je moet echt oppassen voor een loon-prijsspiraal.

Sagel verdedigt bij gelegenheid de FNV, maar ook werkgevers in conflicten over stakingen. Hij schat in dat de bonden ondanks de forse looneis niet meteen overal de barricades op gaan. De FNV krijgt wel eens het verwijt te radicaal te zijn maar dat valt over het algemeen mee, hoewel ik niet oproep tot radicalisme hoor. De bonden grijpen in Nederland meestal niet lichtvaardig naar het stakingsmiddel, zeker in vergelijking met sommige andere landen om ons heen. Zijn wilde stakingen geen risico? Ja, dat zou kunnen. Maar bijvoorbeeld die eerste staking op Schiphol van grondpersoneel rond de meivakantie, daar ging FNV niet achter staan, want de gevolgen zouden mogelijk enorm zijn geweest als ze met succes waren aangeklaagd.

Documentatie en herinneringen worden verzameld

Wie heeft een mooi verhaal te vertellen over Hoogovensstaking 1973?

Ivo Laan

Wie heeft een mooi verhaal te vertellen over de meest beruchte staking bij Hoogovens in 1973? Dit jaar is die staking vijftig jaar geleden. Het Huis van de Geschiedenis van Museum Kennemerland verzamelt documentatie en herinneringen aan die staking waarbij het hard tegen hard ging.

Het conflict zou de boeken in gaan als een fundamentele doorbraak in de arbeidsverhoudingen in Nederland. De vakbonden eisten centen in plaats van procenten, een gelijke loonsverhoging voor iedereen en een prijscompensatie voor gestegen kosten van levensonderhoud. Actievergaderingen, demonstraties en een massale optocht naar de rechtbank in Haarlem, waar de directie van Hoogovens een kort geding had aangespannen om de staking te verbieden.
Hoewel het kort geding werd verloren, was de staking in februari het startsein voor meer acties in de industrie in dat jaar. Er zouden meer dan tweehonderd acties plaatsvinden in Nederland.

Huis van de Geschiedenis

Op 17 maart om 14 uur in het Huis van de Geschiedenis halen betrokkenen herinneringen op. Wie herinneringen of documentatie kwijt wil, kan terecht bij Roel Berghuis () of Jan de Wildt ( ).

(1) Eerder, 3 januari 2023, gepubliceerd in het Noord Hollands Dagblad. Ingezonden door Roel Berghuis.