Welkom Extra's Groenstaalplus

Thijssenkrupp en Volkswagen twee van de vele

Dat was de Bondsrepubliek Duitsland

Anja Krüger, Simon Poelchau (1)

Staal uit het Ruhrgebied en de Volkswagen Kever symboliseren de West-Duitse economische wonderjaren. Nu willen VW en Thyssenkrupp duizenden banen schrappen. Over de angst voor de-industrialisatie en over werkers die strijden.

Drie lappenpoppen van mensenformaat staan naast de ingang van Poort 1 bij de staalfabriek van Thyssenkrupp in Duisburg. Ze zijn genummerd 1, 2 en 3. Elke derde persoon kan zijn baan verliezen, zegt het derde cijfer. Niemand die het bedrijfsterrein binnenkomt, kan de waarschuwing ontgaan.

Afbraak

De drie poppen maken deel uit van het piket op enkele meters van het voormalige hoofdkwartier van Thyssen. Poort 1 is één van de acht berijdbare ingangen van het enorme industriële terrein van Thyssenkrupp Steel in het noorden van Duisburg. Werkers hebben witte tenten opgezet naast de ingang, direct grenzend aan het kantoor van de ondernemingsraad. Ze zijn hier al 134 dagen bezig en het einde is nog niet in zicht. We zullen vechten zolang het nodig is, zegt Dirk Riedel, staand voor de tenten. Hij draagt een felrood vest met het logo van IG Metall op de borst. Riedel is lid van de ondernemingsraad en haast zich van vergadering naar vergadering. Over het algemeen brengt hij hier veel tijd door. Hij wijst naar een ton die voor de tent staat. Ik woon daar, zegt hij lachend. Maar het is een bittere lach.

Het gaat over veel. Riedel en zijn collega's verzetten zich tegen de bezuinigingen via duizenden banen die het management van Thyssenkrupp op brute wijze wil doorvoeren. Van de 27.000 banen in de staaldivisie zullen er 11.000 geschrapt worden. 5.000 door opheffing, 6.000 door uitbesteding zoals de verkoop van delen van het bedrijf. Bovendien wordt de fabriek in Kreuztal-Eichen gesloten. De staaldivisie heeft veel geld nodig om duurzaam te worden. Moederbedrijf Thyssenkrupp wil hiervoor geen kapitaal aantrekken, maar keert tegelijkertijd veel geld uit aan de aandeelhouders. Vooral de locatie Duisburg zou getroffen worden door banenverlies, daar werken zo'n 13.700 mensen. Riedel is ervan overtuigd dat het niet alleen om de collega's hier gaat, maar ook om de vraag of er in dit land nog staal wordt geproduceerd. Zonder de staalproductie in Duitsland vreest hij dat veel bedrijven zullen vertrekken. Dan dreigt de-industrialisatie, zegt hij.

Economie in zware crisis

Het is niet alleen bij Thyssenkrupp dat de boel op springen staat. Er komt geen einde aan de berichten over bedrijven die op grote schaal banen willen schrappen. De Duitse economie verkeert voor het tweede jaar op rij in een recessie. Een zwakke vraag, hoge energiekosten en gemiste investeringen zorgen voor problemen bij veel bedrijven. Naast de zwakke economie zijn er structurele problemen. Het Duitse bedrijfsmodel werkt niet meer, zegt econoom Peter Bofinger. Decennia lang bestond dit model erin dat Duitsland veel meer produceerde dan nodig was en producten aan de wereld verkocht. Vooral auto's, chemische goederen en machines. Eén op de vier banen is afhankelijk van de export. In de exportsectoren verdienen werkers doorgaans goed, ook omdat de vakbonden hier sterk zijn. Dit komt nu in gevaar.
Het grootste deel van de staalproductie van Thyssenkrupp in Duisburg gaat naar de auto-industrie. Maar de sector heeft te lijden onder een afnemende vraag. De managers pakten de overstap naar elektrische auto's verkeerd aan en misten de digitalisering.

Vakbonden weggezet

Begin september kondigde de Raad van Bestuur van Volkswagen een stevig bezuinigingspakket aan. Het management zei dat er een gebrek aan klanten was voor de 500.000 voertuigen per jaar. Dit komt overeen met de productie van twee fabrieken. Tienduizenden zullen worden ontslagen en hele fabrieken gesloten. De lonen moeten met 10 procent omlaag. Het concern wil 5 miljard euro ophalen, nodig voor investeringen. Kort geleden is 4,5 miljard euro uitgekeerd aan de aandeelhouders. Het dieselschandaal rond gemanipuleerde uitlaatsystemen heeft ook - de nu ontbrekende - miljarden gekost.

Net als hun collega's in Duisburg aanvaarden VW-werkers de bezuinigingsplannen niet zonder slag of stoot. Terwijl in Duisburg de 134ste dag van het piket aan de gang is, roept IG Metall in Wolfsburg op tot een waarschuwingsstaking. Het is een koude, zonnige ochtend. Veel mensen haasten zich over de 1,7 kilometer lange parkeerplaats naar de fabriekspoort. De aanpak die het bestuur nu hanteert, is iets compleet nieuws, zegt Nico Schwarz, IT-manager. Zwarte anorak en groene hoed. Hij draagt een rode IG Metall sjaal om zijn nek. Dit is niet de Volkswagen-cultuur die hier al jaren leeft, zegt hij. Het bestuur heeft de bestaande cao voor arbeidszekerheid beëindigd die tot 2029 liep. In Wolfsburg is nog nooit zoiets voorgekomen. Tot nu toe hebben het bedrijf en de ondernemingsraad altijd overeenstemming over de cao bereikt. Dat is wat er nieuw is aan deze crisis bij VW en ook bij Thyssenkrupp: de managers wijzen de vakbonden af, ze geven niets om het oude model van sociaal partnerschap.

Campagne IG-Metall

Schwarz wil snel verder, hij gaat naar de stakingsbijeenkomst. IG Metall heeft op het bedrijfsterrein een podium ingericht, vlak achter de hoogbouw waarop het VW-logo prijkt. De Raad van Bestuur heeft zijn kantoor op de dertiende verdieping. Werkers verzamelen zich op het plein, sommigen in fabriekskleding. Er wapperen veel vlaggen van IG Metall, waaronder enkele regenboogvlaggen. Klaar om landelijk te vechten, roept een vertegenwoordiger van IG Metall vanaf het podium. De vakbond heeft maandagochtend opgeroepen tot waarschuwingsstakingen in bijna alle Duitse fabrieken. In totaal zijn er bijna 100.000 mensen bij de campagne betrokken. Dit betekent dat ongeveer één op de drie werkers van de sector in Duitsland, met automerken als Porsche, Audi en Škoda, staakt. Er wordt alleen in Osnabrück gewerkt. Daar geldt niet de VW-cao, maar wel de overeenkomst voor de elektro- en metaalindustrie. De werknemers mogen daarom niet staken.

De situatie is moeilijker dan dertig jaar geleden, zegt een collega uit Wolfsburg die al lang bij VW werkt. Hij draagt een lichtzwart donsjack en een rode hoed met het IG Metall-logo. Zoals veel mensen hier wil hij zijn naam niet in de krant hebben. Destijds, beginjaren negentig, verkeerde VW al in een crisis en moesten er banen worden geschrapt. Vervolgens deed IG Metall een suggestie: in plaats van een deel van het personeel ontslaan, zou iedereen wat minder moeten werken. De vakbond en het bestuur kwamen overeen om een vierdaagse werkweek in te voeren. Zo werden 30.000 banen gered. Sindsdien is er een baangarantie geweest, totdat het management deze in september opzegde.

Solidariteit

De crisis is ook een test voor Daniela Cavallo. Haar vader kwam ooit vanuit Italië naar "Autostadt" om bij VW te werken. Sinds mei 2021 is ze hoofd van de ondernemingsraad die de hoogste werknemersvertegenwoordiger is bij VW. Ze moet nu met ondernemers onderhandelen over een sociaal plan en verzoening van belangen, over massaontslagen en fabriekssluitingen. Wij hebben onze wortels hier in VW-land. Voor velen geldt dat al generaties lang, roept Cavallo vanaf het podium. Hier geven wij ons geld uit. Werkdagen en weekeinden. Wij geven het aan de bakker, de slager, de vakman om de hoek. Haar boodschap: als VW het slecht doet, lijdt de hele regio.

De staalarbeiders van Thyssenkrupp in Duisburg volgen nauwlettend wat er in Wolfsburg gebeurt. Kort voor de waarschuwingsstaking bezocht een delegatie de VW-collega's om solidariteit te tonen. Net als VW vertegenwoordigt staal uit het Ruhrgebied het West-Duitse economische wonder. Het terrein van Thyssenkrupp in het noorden van Duisburg wordt nog steeds beschouwd als het grootste aaneengesloten industriegebied van Europa, inclusief 300 kilometer spoornetwerk. Er staan hier vier hoogovens en er wordt 24 uur per dag staal geproduceerd voor de autoproductie, huishoudelijke apparaten en het plaatwerk voor voedselblikken. Elke burger gebruikt 420 kilo staal per jaar en dat neemt niet af, zegt Tekin Nasikkol, voorzitter van de algemene ondernemingsraad van Thyssenkrupp Steel. Wij produceren geen uit de handel genomen product dat niemand nodig heeft.
Als voorzitter van de ondernemingsraad is hij ook 'verantwoordelijk' voor het hele bedrijf Thyssenkrupp AG. Naast zijn kantoor in Essen heeft hij er één in Duisburg. Aan de muur achter zijn bureau hangen papieren en folders. Voorwaarts herinneren - 25 jaar Rheinhausen, luidt er één. De naam van de wijk Duisburg staat voor het legendarische arbeidsconflict uit de jaren tachtig. De hele stad vocht voor het behoud van de staalfabrieken, werkers en burgers bezetten bruggen en snelwegen. Tevergeefs. De geschiedenis van Rheinhausen heeft als een litteken zijn stempel op Duisburg gedrukt, zegt hij. Maar de situatie van nu is niet te vergelijken met Rheinhausen. Rheinhausen betrof slechts een kleine locatie. Hier in het noorden van Duisburg gaat het niet om één onderdeel. Dit gaat over het geheel.

Klimaatneutraal staal hefboom

Het gigantische industriële complex is stevig vergroeid met de omliggende wijken. Schoorstenen, ronde en rechthoekige functionele gebouwen steken boven de huizen uit. Enorme buizen lopen langs viaducten en straten. Er staat 'hoogovengas' of 'cokesovengas' op - stoffen die zeer schadelijk zijn voor het klimaat. Net als de hele sector staat Thyssenkrupp voor een enorme opdracht: de productie van het bedrijf moet klimaatneutraal worden. Deze transformatie is duur. Tegenwoordig wordt staal gemaakt uit steenkool, waarbij grote hoeveelheden CO2 vrijkomen. Thyssenkrupp is één van de bedrijven die moet laten zien dat in plaats van steenkool waterstof wordt gebruikt bij de staalproductie. De federale overheid en de deelstaatregering van Noordrijn-Westfalen financieren de eerste 'directe reductiefabriek' met twee miljard euro, het bedrijf houdt hieraan vast ondanks het dreigende banenverlies. Dit is politiek goed geïnvesteerd geld in structurele verandering, in de groene transformatie en in Duitsland als vestigingsplaats voor bedrijven, zegt Nasikkol. Als je transformeert, leer je terwijl je vooruitgaat. Zodra het eerste systeem er is, zal het eenvoudiger zijn.

Nasikkol ziet klimaatneutraal staal als hefboom voor de hele industrie. Alle producten gemaakt van groen staal, van auto's tot wasmachines, zullen klimaatvriendelijker worden en dat zou een enorme groeimarkt kunnen worden. Duitsland kan een voortrekkersrol spelen op het gebied van groen staal, zegt Nasikkol. Maar er is nog veel onduidelijk: hoeveel gaat waterstof kosten, zal er wel genoeg zijn, welke prijs kunnen fabrikanten krijgen voor groen staal? Managers zouden kunnen besluiten de productie in Duitsland geheel stop te zetten vanwege de hoge investeringen die nodig zijn en de onvermijdelijke risico's. Een vermindering van de grondstoffencapaciteit of een verplaatsing van waardeketens naar het buitenland heeft gevolgen voor Duitsland als vestigingsplaats, waarschuwt de algemene ondernemingsraad. Dat zou de eerste stap zijn op weg naar de-industrialisatie. Dan zou er staal geïmporteerd moeten worden. Afhankelijkheid van andere landen zou Duitsland kwetsbaar maken voor chantage, zegt Nasikkol. De wereld wordt niet vreedzamer; de geopolitieke risico's worden groter.

Bemoeienis overheid

De federale en deelstaatregeringen willen staal vasthouden, maar wat Thyssenkrupp wil is onduidelijk. vStaal is systeem- en veiligheidsrelevant. Politici hebben zich duidelijk verbonden aan de staalproductie in Duitsland, vertelt Nasikkol, verwijzend naar de financiering van het transformatieproject. Dit verplicht ook het bedrijf. Maar het management kampt al langere tijd met de staaldivisie, het kan niets anders bedenken dan uitbesteding. In het voorjaar haalden ze de omstreden Tsjechische miljardair Daniel Kretínský als investeerder aan boord. In augustus nam de voormalige minister van Economische Zaken van de SPD, Sigmar Gabriel, ontslag als voorzitter van de Raad van Toezicht vanwege een geschil over de toekomstige koers van het bedrijf.

Fabrikanten hebben niet alleen last van goedkope import uit Azië en de economische neergang. Voor Thyssenkrupp zijn hoge energieprijzen een probleem. Minister van Economische Zaken, Robert Habeck (Groenen), wilde daarom een lage industriële elektriciteitsprijs invoeren voor energie-intensieve bedrijven. Maar er kwam niets van terecht. Nasikkol heeft gemengde gevoelens over het begin van de verkiezingscampagne. We zien nu veel betrokkenheid voor de staallocatie. Maar hij wil meer, bijvoorbeeld concurrerende energieprijzen. Op federaal niveau zal er tot komende zomer niet veel gebeuren op het gebied van het industriebeleid.
Een andere optie om Thyssenkrupp Steel te stabiliseren zou een grotere bemoeienis van de overheid kunnen zijn. Als de staat en de federale overheid investeren, moeten ze er ook voor zorgen dat het geld goed wordt geïnvesteerd, zegt Nasikkol. De hoop is dat de politiek ervoor zal zorgen dat de randvoorwaarden voor de staalproductie in Duitsland zo goed zijn dat bedrijven niet zullen inkrimpen of naar het buitenland verhuizen.

Vredesplicht

De deelstaat Nedersaksen heeft een belang van 20 procent in Volkswagen en is de op één na grootste individuele aandeelhouder. Ruim de helft van de aandelen is in handen van de families Porsche en de aangetrouwde Piëch. Qatar bezit ook aandelen. Het behoud van banen bij Volkswagen is mede een politieke kwestie. Bij de fabrieksvergadering, twee dagen na de waarschuwingsstaking, waren CEO Oliver Blume en federaal minister van Arbeid Hubertus Heil aanwezig. Het economische succes van dit bedrijf op de lange termijn werkt alleen met de werkers van dit bedrijf - en niet tegen hen, meent de SPD-politicus. De minister heeft een dergelijke waarschuwing in het verleden ook aan Thyssenkrupp gericht. Zonder succes.

In Duisburg kan de vakbond niet oproepen tot een staking. De zogenaamde vredesplicht geldt zolang de huidige cao loopt, dat wil zeggen tot 2026. Ondernemingsraden en IG Metall moeten zich beperken tot acties en piketten. In de toegangstent staan banken, aan de achterwand is het raam naar het gebouw van de ondernemingsraad open, een zeildoek verwijst naar een andere kamer. Bij Thyssenkrupp kent de ondernemingsraad 39 vrijgestelde leden, naast hun 'gewone' werk nemen ze aan de piketten deel. De tent heeft een houten vloer, banken en tafels, tegen de muur staan paarse fauteuils en een verwarmingsapparaat maakt het leefbaar.
Er is een komen en gaan. Velen werkten eerder in andere 'smelterijen', zoals de staalbedrijven hier genoemd worden. Vroeger waren het er veel. Hoesch, Mannesmann, Thyssen, Krupp. Na herhaalde fusies waren er minder bedrijven en minder banen. De leden van de ondernemingsraad in de tent zouden graag meer betrokkenheid zien van hun collega's in de fabriek en twijfelen of duidelijk is wat hen bedreigt. Of hopen ze gespaard te blijven?

Van vader op zoon

Na zijn dienst komt collega Peter Ludwig langs de tent, nog steeds in zijn grijze werkkleding. Hij werkt in de gasvoorzieningssector. Met de schone gassen, benadrukt hij. Dit zijn de gassen die als stikstof worden gebruikt om kleppen schoon te maken en niet schadelijk zijn voor het klimaat.

Ludwig, geboren in 1966, werkt sinds 1982 in de staalindustrie. Hij vertelt dat als in het verleden een staalfabrikant sloot, gingen sommige collega's met vervroegd pensioen of naar een ander bedrijf. Onze ark van Noach was Thyssenkrupp. Als dat bedrijf niet meer bestaat, weten we niet waar we heen moeten.

Ludwig heeft hetzelfde beroep als zijn vader, zijn zoon heeft dat ook geleerd: fabrieksmonteur, tegenwoordig heet dat industrieel monteur. Familietradities als deze zijn hier gebruikelijk. Mijn vader zei tegen mij: ga naar de hut, het is crisisbestendig en er is een goed sociaal netwerk. De vader werd dertig jaar geleden op 54-jarige leeftijd met vervroegd pensioen gestuurd. Hij ging met 110 procent naar huis, meldt Ludwig. Als gepensioneerde kreeg de vader tien procent meer geld dan voorheen. Leden van de ondernemingsraad knikken instemmend, iedereen hier kent zulke verhalen. Maar niemand gelooft dat vervroegde pensionering voor hen zo aantrekkelijk zal worden gemaakt. Integendeel, ze moeten vrezen voor forse bezuinigingen. Voor jonge mensen als de zoon van Ludwig is dat sowieso uitgesloten. Hij is 23 en vervolgt zijn opleiding. Ludwig hoopt dat dit zijn zoon zal redden van werkloosheid.

Armoede

Duisburg is nu al een stad met bovengemiddelde armoede en werkloosheid. Massale ontslagen bij Thyssenkrupp zouden de situatie verder verslechteren.

Een banenverlies bij Volkswagen zou ook bitter zijn voor Wolfsburg. Hier merk je altijd als het niet goed gaat met Volkswagen, zegt een peperkoekverkoper in het voetgangersgebied. De crisis bij Volkswagen heeft ook het winkelcentrum bereikt, vlak bij het treinstation. Ja, dat merk je wel, zegt Robin Paar die een winkel van een grillfabrikant runt. De kerstverkoop is niet zo hoog als gewoonlijk, zegt een klant wiens vader tot een jaar geleden bij Volkswagen werkte. Robin Paar: De vaste klanten die aan het einde van hun dienst langskomen, kopen nu eerder kleine dingen. Toch blijft hij optimistisch: Er zijn hier meerdere keren crises geweest.

Uit de geschiedenis van Volkswagen en Thyssenkrupp

(2)

1867 Friedrich Krupp richt een gietstaalfabriek op (Essen) en August Thyssen een ijzerfabriek (Duisburg). Na de oprichting van het Duitse rijk: industrialisatie. Meer rails voor de handel, machinebouw bloeit: vraag naar staal! Beide breiden zich uit.

1914- 1918 Eerste Wereldoorlog: Staal wordt onmisbaar. Krupp wordt de grootste wapenproducent. Er is een gebrek aan arbeiders, de mannen staan aan het front. Thyssen en Krupp compenseren dit met dwangarbeid. Alleen al in België worden 120.000 mensen ontvoerd. Na het einde van de oorlog: economische crisis, afnemende vraag naar staal. Territoriale verliezen voeden de staalcrisis. Werkloosheid en hyperinflatie leiden tot ruim 1,5 miljoen nieuwe bondsleden in de DGB. Stakingen voor meer veiligheid en betere lonen. 1926: Thyssen fuseert met anderen om Vereinigte Stahlwerke AG te vormen, Krupp blijft bij de bewapening.

1933- 1945 Onder Hitler werden de vakbonden op één lijn gebracht. Tweede Wereldoorlog. Thyssen en Krupp profiteren van herbewapening en exploiteren dwangarbeiders, ongeveer 50.000 in Thyssen, tot 100.000 in Krupp, waaronder veel gevangenen uit concentratiekampen. De nazi's richtten in 1937 Volkswagen op en bouwden de Kever, aanvankelijk de KdF-auto (Kraft durch Freude). Er zijn 20.000 dwangarbeiders bij VW.

Na 1945 Babyboom - de Kever werd een symbool van het economische wonder: In 1945 rolden er 1.800 aan de lopende band. In 1949: 50.000. De oprichting van de Bondsrepubliek Duitsland en de miljoenste kever verliet de fabriek in 1955.

1955 Na de oorlog is er een tekort aan arbeidskracht, terwijl de economie bloeit. VW en Thyssen rekruteren in het buitenland. De wervingsovereenkomst met Italië markeert het begin van de stroom gastarbeiders, gevolgd door Zuid-Europa en Turkije. De automobiel- en staalindustrie profiteren tot 30.000 bij Thyssen,. 25.000 bij Krupp en 35.000 bij VW. Dat is tussen de 20 en 40 procent van de beroepsbevolking.

In 1961 werd Kemal Altunbas de eerste gastarbeider die zich bij IG Metall voegde: het begin van de integratie van buitenlandse werkers in de vakbeweging. Zij zijn degenen die lijden onder de slechte arbeidsomstandigheden, steeds meer worden lid, tot wel 15 procent (IG Metall). Er wordt onderhandeld over cao's en loonsverhogingen en vanaf 1970 werd de strijd gevoerd voor de 35-urige werkweek in de metaalindustrie die in 1995 werkelijkheid werd.

1973 Vanwege de steun aan Israël in de Jom Kipoeroorlog legt de OPEC een olie-embargo op aan het Westen, verdrievoudigt de olieprijs, waardoor werkloosheid in de industrie dreigt, de rekrutering stopt. Revolutie van 1979 in Iran, minder olie: oliecrisis. Wereldwijd: inflatie, werkloosheid in olie-afhankelijke industrieën.

1987 Overaanbod, internationale concurrentie, milieuregelgeving en technologische vooruitgang: staalcrisis. Bijna 300.000 staalarbeiders (1980) in de Bondsrepubliek Duitsland worden 230.000 (1987). Duisburg-Rheinhausen gaat volledig sluiten. Als dit bekend wordt, gaan 3.000 collega's de confrontatie aan met Thyssen-baas Cromme. Vijf maanden van arbeidsconflicten, de langste in de naoorlogse geschiedenis, zijn voorpaginanieuws over de hele wereld. Cromme besluit alsnog: vervroegd met pensioen!

1999 Thyssen en Krupp fuseerden in 1999 - kostenreductie.

2015 VW bevindt zich in een ernstige crisis als gevolg van dieselschandalen. Miljarden aan boetes en reputatieschade volgen.

(1) Tageszeitung, TAZ, 7 december 2024 (TAZ), Das war die BRD, Vertaling/bewerking: Ab de Wildt.
(2) Florian Nass.